باریجه Ferula gumosa
نام علمی: Ferula gumosa
نام انگلیسی:Galbanum plant
نام فارسی : باریجه
نام محلی: باریجه
مقدمه:
مردم اغلب از باریجه به عنوان مقوی معده و نیز ترمیم کنندۀ زخمها استفاده می کنند . مصارف صنعتی باریجه در کشورهای غربی فراوان است ، ولی متاسفانه از چگونگی مصارف آن در این کشور ها اطلاع دقیقی در دست نیست. شیرابه ی باریجه را در تهیه ی چسبها ی نا مرئی برای چسباندن سنگهای قیمتی نظیر الماس ، به کار می برند . از مواد مؤثرۀ باریجه در صنایع بهداشتی و آرایشی نیز بعنوان تثبیت کنندۀ عطر و ادکلن استفاده می شود. شیرابۀ باریجه از ارقام مهم صادراتی ایران بشمار میرود.
خصوصیات بوتانیکی:
باریجه، گیاهی چند ساله و منوکارپیک است (در طول عمر خودتنها یک بار گل می دهد ). این گیاه در چند سال اول رویش ، برگهای طوقه ای تولید می کند ، در سال آخر رویش به ساقه می رود و گل ومیوه نیز روی آن تشکیل می شوند. سپس ریشۀ گیاه می پوسد و گیاه ازبین می رود.
ساقه:
ساقه این گیاه ضخیم به ارتفاع 1 تا 2 متر ، قطر ساقه 3 تا 6 سانتیمتر می باشد و
ساقه ابتدا به رنگ سبز همراه با خطوطی روشن بصورت نوار مشخص ظاهر می گردد ولی بتدریج به سبز روشن تغیر می یابد . داخل ساقه ابتدا توپر است ولی بتدریج که در انتهای آن بذور می رسند بافت داخل آن چوب پنبه ای می شود. چنانچه شکافهایی روی ساقه گیاه ایجاد شود ، شیرابه ای شیری رنگ ، متمایل به زرد از آن خارج می شود .این شیرابه تحت تاثیر حرارت محیط به صورت تکه -هایی شفاف روی ساقه مشاهده می شود که به باریجه اشکی معروف است.
ریشه:
ریشه های این گیاه غدا هی و حجیم که دارای بافت الیافی هستند وشکل ریشه با توجه به بافت خاک سنگلاخی بودن آن متفاوت است و به فرم استوانه ای ، مخروطی و دوکی مشاهده می شود. قطر غده 6 تا 17 سانتیمتر است.
برگ:
برگهای این گیاه به رنگ سبز مایل به خاکستریبه طول 30 سانتیمتر می باشد از تارهای ریز وکوتاه در قاعده ساقه می باشد. پهنک برگ آن منقسم به قطعاتی است که بر اثر چند با تقسیم شدن به صورت قطعات باریک و فشرده به هم در آمده است.برگهای اولیه باریک و ضخیم و شبیه برگ گندمیان است ولی برگهای گیاه کامل دارای بریدگی های زیاد و به رنگ سبز متمایل به خاکستری و پوشیده از کرک های ریز و کوتاه است .برگها دارای بوی خاصی می باشد.
گل:
گلهای آن زرد رنگ و مجتمع به صورت خوشه های مرکب متعددی است که غالباٌ به شکل دسته های فراهم در طول ساقه ظاهر می شود . چترهای اصلی آن دارای 4 تا 6 پایه ولی فاقد انولدکر است . چترهای فرعی آن پایه های بسیار کوتاه دارند .
میوه:
میوۀ گیاه شیزوکارپ است و شامل دو بذر به هم نیمه متصل که به آسانی از هم جدا نمی شوند.
بذر :
بذور بیضوی کشیده و طول 5/1 تا 2 برابر عرض دانه می باشدو به رنگ زرد روشن که در قسمت میانی به رنگ قهوه ای روشن است .بذر سبک ، در قسمت داخلی کمی فرورفته و در قسمت پشتی دارای 4 تا 5 نوار طولی کمی برجسته است.
گل آذین:
گل آذین زرد زنگ و یک پایه و به صورت چتر مرکب که اغلب به صورت دسته هایی مزاحم محوری در طول ساقه ظاهر می شود.
پراکنش جغرافیایی:
مراکز اصلی پراکنش گیا ه باریجه در پاکستان ، ترکمنستان و در اکثر نقاط ایران از جمله استانهای مرکزی تهران، فارس، اصفهان ، لرستان،آذربایجان و زنجان می باشد. در سبزوار ، نیشابور، ارتفاعات رشته کوه البرز در محدوده شهرستان -های بجنورد، جاجرم، سرخس، مشهد ، چناران، قوچان و شیروان می باشد.
نیازهای اکولوژیکی:
باریجه گیاهی روز بلند است و دورۀ خواب فیزیولوژیک این گیاه از تیر ماه تا اواسط اسفند ماه است .این گیاه در ارتفاعات 4000-1500 متر می باشد .با میزان بارندگی حدود 400-250 میلیمتر رشد می کند.
کشت باریجه در خاکهایی که دارای عمق کافی ، نرم و قابل نفوذ باشد امکان پذیر است همچنین بایستی تهویۀ آن به خوبی انجام شود . این گیاه آهکی بوده و دارای بافت شنی- رسی ، رسی – ماسه ای ، لوم –رسی – ماسه ای است پس خاک
مناسب برای کشت این گیاه رسی – شنی ،لومی – رسی و رسی – ماسه ای می باشد.
زمین خیلی سنگین برای کشت باریجه مناسب نیست و بایستی ابتدا زمین بوسیلۀ کود دامی اصلاح و سپس به کشت باریجه اقدام کرد.
PH مناسب برای رشد و نمو باریجه برابر 2/7 تا 7/8 می باشد.
رطوبت مورد نیاز:پس از کاشت بذر در زمین این گیاه نیازی به آبیاری در فصل پائیز ندارد و بذور پس از تامین سرمای مورد نیاز و استریفیکاسیون در اوایل بهار جوانه می زنند. در بهار برای جوانه زدن بذور در خاک بهعامل حرارت ، رطوبت و اکسیژن لازم است. بذر برای جوانه زدن در بهار به درجه حرارت3 تا5
درجه سانتیگراد و رطوبت 75% بستر خاک نیاز دارد.
ترکیبات شیمیایی:
از ساقه و قاعده ساقه در اثر شکاف دادن شیرابه خارج می شود . باریجه دارای 5/9% اسانس ، 5/63% رزین ، 27% صمغ ، گم و کومارین می باشد.
مصارف دارویی:
باریجه اثر نیرودهنده ، ضد نزله و ضد تشنج دارد. ولی امروزه کمتر در مصارف داخلی بکار می رود در ایران بعنوان دفع درد معده ، مقوی معده و ترمیم زخمهای سطحی استفاده می کنند .
مصارف صنعتی باریجه در تهیه ی چسب الماس ، صنایع آرایشی و بهداشتی میباشد .
تکنیکهای زراعی(کاشت ، داشت ، برداشت ، تکثیر):
کاشت:با توجه به نیاز سرما و استراتیفیکاسیون برای جوانه زدن و تاثیر سرما و رطوبت زمستانه در تغیرات شیمیایی مواد هورمونی بذر ، فصل پائیز در ماههای
آبان و آذر بهترین زمان کاشت بذر باریجه است ، بذر گیاه باریجه در خاکهای نیمه سبک در عمق 5 تا7 سانتیمتر می بایستی کاشته شود البته این گیاه کمتر
مورد کشت و کار قرار می گیردو بیشتر در مراتع و کوهستانها مورد بهره برداری قرار می گیرد.
بهره برداری :
بیشترین میزان بهره برداری از این گیاه در استانهای سمنان ، خراسان و تهران انجام می شود . ابتدا خاکهای اطراف گیاه را کنار زده گودالی به عمق 20 سانتیمتر دور آن حفر می کنیم سپس گیاه را از قسمت یقه زخمی می کنند به این ترتیب شیرابه گیاه به سرعت خارج شده داخل گودال جمع می شود هر هفته یکبار با لایه ای به قطر 5/0 سانتیمتر پائین تر از محل بریده شده قبلی ، اصطلاحاً زخم را تازه می کنند و موجب خروج شیرابه می شود این عمل را تا خشک شدن کامل شیرابه ادامه می دهیم.
برداشت:با توجه به اینکه اینکه این گیاه مونوکارپیک است معمولاً بهترین زمان برداشت در سن 5 سالگی می باشد. در موقع برداشت باید توجه داشت که پایه هایی که در سال آخر زندگی هستند نباید تیغ زده شوند تا عمل تولید بذر انجام گیرد.
بطور کلی دونوع تیغ بر روی غده زده می شود:
1)مماسی 2) دالی شکل
مماسی:تیغ مماسی بیشتر در آباده شیراز زده می شود به این صورت که اطراف یقۀ گیاه کنارزده می شود و با یک چاقوی تیز ، سطح بیرون غده را به ضخامت 2 میلیمتر برش طولی می دهند .پس از گذشت 2 تا 3 روز شیرابه ای از غده بیرون می آیدکه در مرحلۀ اول رنگ سفید داشته و با قرار گرفتن در معرض هوا ، رنگ قهوه ای به شکل عسل به خود می گیرد.
دالی شکل: تیغ دالی شکل که این روش عرضی نیز نامیده می شود در نواحی فیروز کوه استفاده می شود به این صورت که غده گیاه به شکل عرضی تیغ می
خورد در این حالت شیرابۀ بیشتری بدست می آید. عیب این روش این است که در بیشتر موارد باعث خشک شدن و ازبین رفتن گیاه می شود.
تکثیر: گیاه باریجه دگرگشن است و در طبیعت توسط حشرات و باد ، گرده های آن منتقل می شود . ساقۀ گل دهنده این گیاه در سال آخر عمر آن با توجه به شرایط محیطی ، در اواخر خرداد ماه ظاهر می شود .
بذور تولید شده به علت اینکه سبک هستند براحتی توسط باد در محیط پراکنده می شوند و در شرایط مناسب جوانه می زنند.
بایستی بذر طی مرداد ماه جمع آوری و در محیط خشک وخنک از صفر تا 10 درجه سانتیگراد نگهداری شود تا بذور قوه نامیۀ خود راحفظ کنند
آفات:
v آفت شته سبز هلو:
این شته ناقل بسیاری از بیماریهای ویروسی بوده خسارت آن بدین سکل است که برگهای آلوده به ویروس ، پیچیده شده و تا می خورند . خسارت در روی بوته های جوان بیشتر از بوته های پیر است .
نحوۀ خسارت : افراد کامل و پوره های آن با استقرار در سطح زیرین برگ میزبانهای مورد حمله سبب پیچیدگی برگ آنها می گردند. در این حالت ، سر شاخه های آلوده به رنگ زرد در آمده و رشد آنها متوقف می شود. این آفت بدلیل ترشح عسلک سبب افت کیفیت محصول می شود. این حشره در گلخانه ها بطور مستقیم و غیر مستقیم ایجاد خسارت می نماید.
روشهای کنترل و مبارزه:
الف) زراعی:
استفاده از ارقام مقاوم :با مشخص شدن رقم متحمل و یا مقاوم ، در جهت کاهش خسارت آفت از آنها بهره گیری نمود.
ب)شیمیایی:
بهتر این است که عملیات کنترل شیمیایی آفت در روی میزبان اول صورت گیرد ؛بدن منظور در روی میزبان اول بعد از باز شدن جوانه های برگی باید یکی از سموم فسفره نظیر اکامت به نسبت 5/1 در هزار استفاده شود . همچنین باید حفاظت و حمایت از دشمنان طبیعی آفت نظیر کفشدوزک 7 نقطه ای و کفشدوزک Adonia variegate و مگسهای خانواده سیرفیده در هنگام مبارزه شیمیایی رادر نظر داشت زیرا آنها در کنترل جمعیت این آفت به ترتیب در فصول بهار وتابستان بسیار موثرند.
v آفت کرم برگخوار باریجه:
نحوه خسارت: بصورت مرحلۀ کرمی یا لارویی شکل که تغذیه مستقیم از برگ و کاهش سطح فتوسنتز می شود.
روشهای کنترل و مبارزه:
1.باتوجه به اینکه آفت برگخوار بعنوان آفت اختصاصی برای باریجه و یا گونه های مشابه می باشد در درجه اول رعایت تناوب زراعی و در صورت اپیدمی کشت گیاه غیر میزبان ، در طی چندین سال تعداد جمعیت کرم کاهش یافته و می توان مجدداً اقدام به کشت باریجه نمود.
2.استفاده از سموم شیمیایی مثل دیازینون و مالاتیون .
3.رعایت بهداشت زراعی
با توجه به رسم نمودار افزایش جمعیت ، بیشترین تعداد جمعیت در زمان خاص بدست آمده اقدام به سمپاشی می کنیم.
یکی از روشهای مبارزه حذف بقایای گیاهی و میزبان ثانویه میباشد.
بیماریها:
پوسیدگی بذر باریجه:
نحوه خسارت:
1.کاهش کیفیت انبارداریکه باعث کاهش کیفیت مواد استخراجی می شود.
2.کاهش عملکرد
3.پوک شدن بذر
عملکرد:
عملکرد باریجه 2 تا 4 تن در هکتار می باشد.
منبع www.ake.blogfa.com