مقایسه اقتصادی مراتع و دیمزارها در استان همدان1
چکیده:
با توجه به قرار گرفتن استان همدان در مرز مناطق مساعد و غیرمساعد برای کشت دیم و تراکم زیاد جمعیت روستایی و روندی که در تخریب و تبدیل مراتع به اراضی کشاورزی وجود داشته و دارد ضرورت انجام این بررسی را بیشتر مینماید. در این مقاله دو نوع بهره برداری زمین، بهره برداری از زمین به عنوان مرتع و بهره برداری به صورت کشت دیم مورد مقایسه قرار گرفته است، سعی گردیده است که ارزش اقتصادی دیمزارها و مراتع با محاسبات دقیقتر و با آمار و اطلاعات جدیدتر در این دو نوع بهره برداری مقایسه شود.
مقایسه در آمد های حاصل از دو شیوه بهره برداری از زمین حاکی است که در آمد حاصل از بهره‌برداری هر هکتار زمین جهت چرای دام ، بصورت مرتع بیش از در آمد حاصل از هر هکتار دیمزار است.در بین محاسباتی که جهت ارزش اقتصادی مراتع صورت گرفت روش محاسبه چهارم کمترین ارزش را برای هر هکتار مرتع نشان داده است . با این روش که اصول حفظ و میزان بهره‌برداری مجاز جهت جفظ و بهبود مراتع ملاک محاسبه قرار گرفته ارزش اقتصادی هر هکتار مرتع تقریباًَ دو برابر ارزش اقتصادی هر هکتار دیم می‌باشد.
مقدمه:
در استان همدان ، با توجه به قرار گرفتن این منطقه در مرز مناطق مساعد و غیرمساعد برای کشت دیم و تراکم زیاد جمعیت روستایی و روندی که درتخریب و تبدیل مراتع به اراضی کشاورزی وجود داشته و دارد، ضرورت انجام این بررسی را بیشتر مینماید، روندی که غالباً در تضاد با مصالح محیطی بوده و حتی از مصالح اقتصادی نیز تبعیت ننموده و چه بسا که از انگیزه‌های اجتماعی، فرهنگی، قومی، انگیزه تثبیت مالکیت و امثالهم ریشه گرفته باشد؛
در زمینه ارزش اقتصادی دیمزارها و مخصوصاً ارزش اقتصادی مراتع تاکنون مطالعاتی انجام شده است، سعی گردیده است در محاسباتی از آمار و اطلاعات جدیدتر در به مقایسه اقتصادی این دو نوع بهره‌برداری استفاده کنیم .
اهمیت اقتصادی مراتع: مقایسه ارزش اقتصادی مراتع و دیمزارها، بواسطه رقابتی که در زمینه این دونوع کاربری دربسیاری از مناطق ایران و از جمله در استان همدان وجود دارد لازم به نظر می‌رسد و این بررسی با این فرض انجام می‌شود که حفظ مراتع نه تنها از دیدگاه اثرات مثبت زیست محیطی، حفظ خاک و کنترل نفوذآبها دارد، بلکه ازجهت اقتصادی محض نیز در شرایط تکنولوژیکی کنونی بکارگیری این چنین اراضی به شکل مرتعی دارای صرفه اقتصادی بیشتری نسبت به تبدیل آن به دیمزار می‌باشد. ارزش مرتع از نظر تولیدعلوفه:محاسبه ارزش علوفه تولیدی و قابل استحصال ازهر هکتار مرتع یکی از روشهای برآورد ارزش اقتصادی آن می‌باشد. علیرغم آسیبهای فراوانی که طی دهه‌های اخیر به مراتع استان همدان واردآمده هنوز علوفه مراتع یکی از منابع اصلی تأمین غذای دام می‌باشد. این روش محاسبه مستلزم اطلاع از وسعت انواع تیپ های مرتعی و مقادیر قابل استحصال در هر تیپ مرتع می‌باشد. درخصوص وسعت و مقادیر تولید علوفه هر یک از تیپ های مرتعی استان اطلاعاتی دردسترس می‌باشد.
جهت بدست آوردن قیمت علوفه مرتعی از روش معادل سازی با سایر جیره‌های مورد استفاده برای گوسفند استفاده شده است؛ جیره‌ای که شامل احتیاجات رشد، دوران شیر دهی و زایمان باشد، لذا قیمت علوفه با قیمتهای جاری در تابستان 1377 به شرح اقلام ذیل می‌باشد:
کاه: 1000 گرم از قرار هر کیلو 140 ریال سبوس : 300 گرم از قرار هر کیلو 350 ریال
یونجه: 500 گرم از قرار هر کیلو 250 ریال جو:200 گرم از قرارهر کیلو 450 ریال
قیمت این جیره که دارای یک کیلو گرم [1][1]TDN می‌باشد در این سال حدود 460 ریال برآورد شده‌است. با احتساب ضریب 55/0 برای TDN علوفه مرتعی، قیمت یک کیلوگرم ازآن حدوداً250 ریال تعیین می‌شود و به این ترتیب میتوان به محاسبه ارزش اقتصادی هر تیپ مرتعی، با توجه به مقادیر علوفه تولیدی آن پرداخت.
جدول شماره 2: ارزش مراتع با توجه به وسعت و مقادیر تولید علوفه درانواع مراتع استان همدان (1)
سطح مرتع (هزارهکتار)
متوسط تولید سالانه علوفه خشک(کیلوگرم درهکتار)
کل تولید علوفه در سال
(هزار تن)
ارزش کل تولید علوفه (به میلیارد ریال)
ارزش تولید علوفه هر هکتار(به ریال)
مرتتع نسبتاً خوب تا متوسط
3/45
300
6/13
40/3
75000
مراتع نسبتاً متوسط تا ضعیف
3/294
2/199
6/58
65/14
49800
مراتع نسبتاً‌ضعیف تا خیلی ضعیف
9/565
1/100
6/51
16/14
25025
کل مراتع
5/905
3/142
8/123
2/32
35575
بر اساس روش فوق ارزش اقتصادی علوفه تولیدی در یک سال ازکل مراتع استان همدان 2/32 میلیارد ریال می‌باشد. این در حالیست که علوفه تولیدی عمدتاً‌بدون هیچگونه سرمایه‌گذاری و بصورت موهبتی طبیعی مورد بهره‌برداری قرار میگیرد و در محاسبه ارش واقعی‌تر آن میتوان ارزش افزوده حاصل از پرورش دام(بر روی مرتع) و سایر منافع آن نیز موردنظر قرار داد.
ارزش مرتع از نظر تولیدات دامی:
در این روش مقادیر تولیدات دامی متکی بر مراتع و آمار جمعیت دامی در این عرصه‌ها ملاک محاسبه ارزش اقتصادی مراتع می‌باشد. برای این منظور میتوان از مقایسه هزینه‌های دامداری بسته با هزینه‌های موجود در دامداری باز( بر روی مرتع) به مزیت نسبی استفاده از مراتع در این زمینه پی برد و مابه‌التفاوت دو شیوه دامداری باز و بسته را بعنوان ارزش افزوده ناشی از بکار گیری مراتع قلمداد نمود؛ بر این اساس میتوان تعداد دام مجاز که جهت بهره‌برداری از مراتع تعیین شده‌اند ملاک قرار داد و به محاسبه پرداخت، از دیگر سو میتوان تعداد واقعی دام متکی به این عرصه‌ها را (صرفنظر از مجاز و غیر مجاز ) مبنای این محاسبه قرار داد، علاوه بر اختلاف چشمگیری که بین ارقام تعداد دام مجاز و تعداد واقعی دام وجود دارد، بین ارقامی که از سوی مراجع مختلف به عنوان تعداد دام مجاز اعلام می‌شود تفاوت دیده می‌شود .
مهندسین مشاور تهران پژوهش مراتع استان همدان راتنها جوابگوی 238000 واحد دامی در طی یک فصل چرای سه ماهه (2) و اداره کل منابع طبیعی استان رقم 832000 واحددامی (3) می‌دانند. این در حالیست که بر اساس گزارش معاونت امور دام جهاد کشاورزی تعداد دام موجود دراستان 4933000 واحد دامی (4) ( در سال 1375) اعلام شده است.
چنانچه مقادیرمجاز موردنظر قرار گیرد و با احتساب750 گرم مصرف روزانه TDN (5) ، بمدت یک دوره چرا ارزش علوفه استحصالی را می توان چنین محاسبه نمود:
علوفه برداشتی (تن)= علوفه مصرفی (کیلوگرم در روز)*تعداد روزهای یک دوره چرا * تعداد واحد دامی
با استفاده از رقم مجاز اعلام شده از سوی اداره کل منابع طبیعی استان همدان (تن)135782=36/1*120*832000
با استفاده از رقم مجازاعلام شده از سوی مهندسین مشاور تهران پژوهش (تن)29131=36/1*90*238000
با این روش و با احتساب قیمت 250 ریال برای هر کیلو علوفه مرتعی و وسعت مراتع که توسط هر یک از دو مرجع فوق بعنوان وسعت مراتع استان ذکر شده ارزش مراتع را چنین محاسبه نمود:
با استفاده از آمار مربوط به اداره کل منابع طبیعی استان همدان (ریال) 37488=250000*905500÷ 135782
با استفاده از آمار مربوط به مهندسین مشاورتهران پژوهش (ریال) 17258=250000*422000 ÷29131
در صورتیکه تعداد دامی که عملاً از مراتع استفاده می‌کند ملاک عمل قرار گیرد، (نه صرفاً ارقامی که بعنوان چرای مجاز در نظرگرفته می‌شود) آمار و ارقام حکایت از چرای دام تا چند برابر ظرفیت‌های اعلام شده دارد. برای محاسبه مذکور نیازمند تعداد دام بر روی مرتع ومیزان اتکای دامهای مذکور بر این منبع می‌باشیم، در این زمینه آمارهای موجود که عموماً از سوی معاونت امور دام جهاد کشاورزی ارائه شده، به تفکیک نوع دامها میتوان دست یافت لیکن رقمی از میزان اتکا بر مرتع ارائه نشده است.
آمار دام استان همدان در سال 1375 معادل 5022746 واحد دامی اعلام شده که شامل گاو، گوسفند و بز می باشد. با توجه به اتکای ناچیز گاو و گوساله به مراتع و بر عکس اتکای اصلی گوسفند و بز بر مراتع، تعداد واحد دامی گوسفند و بز در استان (2277042 واحد دامی) به اضافه جمعیت دام عشایری که طبیعتاً اتکای عمده‌ای بر مراتع دارند( 650000 واحد دامی) مجموعاً2927042 واحد دامی، در استان بیشترین ارتباط را با مراتع می‌یابد. اگر چه تعدادی گوسفند در استان بصورت واحد های بره پرواری و یا گوسفند داشتی فعالیت می‌نمایند،که به شیوة دامداری بسته اداره می‌شوند، اما این تعداد در مقایسه با کل واحد دامی استان ناچیز بوده و شیوة‌غالب، شیوه دامداری باز می‌باشد. برآورد می‌شود که حداقل 60% آمار دامی مذکور مستقیماً متکی به مرتع می‌باشند و در خصوص فصل چرا نیز، اگر چه در بسیاری از مناطق استان تعلیف دام در عرصه‌ها بمدت 7 تا 8 ماه صورت میگیرد ،با توجه به وسعت گسترده مزارع آبی و دیم و آیش ها که در همین دوره 7 تا 8 ماهه چرای آزاد دام مورد بهره برداری می باشند رقم 5 ماه ملاک قرار میگیرد. لذا کل TDN برداشت شده از مراتع استان برابراست با :
کیلوگرم 164646112=75/0(کیلوگرم TDN) *150(روز) *1463521 (واحددامی)
100
55
با توجه به ضریب 55/0 TDN برای علوفه مرتعی و قیمت 250 ریال برای هر کیلو علوفه و در نظر گرفتن وسعت کل مراتع استان (905500 هکتار)، میتوان چنین محاسبه نمود:
(ریال) 82649=905500(هکتار) ÷250 (ریال) *164646112 (کیلوگرم)
به این ترتیب ارزش هر هکتار از مراتع استان صرفاً از جهت علوفه‌ای که بصورت بالفعل ( صرفنظر از مجاز یا غیر مجاز) ازآن برداشت می‌شود 82649 ریال تعیین میگردد. با توجه به مشکلات و اختلافاتی که درارقام و اعداد وسعت مراتع،درجه بندی و میزان علوفه قابل استحصال آنها و بالتبع اختلافاتی که در تعداد دام مجاز اعلام شده از سوی مراجع مختلف وجود دارد که مشکلاتی را در مسیر محاسبه ارزش اقتصادی بهره برداری علوفه ازمراتع ایجاد می‌کند، به شیوه دیگری نیز سعی در محاسبه مذکور گردید.
بقیه در ادامه مطلب
چنانچه مقدار کل گوشتی که دام در طی فصل چرا درمرتع و با تکیه برآن اضافه می‌کند محاسبه گردد و سپس هزینه‌هایی که طی این مدت صرف شده نیز محاسبه و تفاضل هزینه‌ها و درآمد ایجاد شده را میتوان مبنای محاسبه ارزش ایجاد شده توسط مراتع قرار داد . طبق برآوردهای موجود میزان افزایش وزن زنده یک رأس واحد دامی درطول مدت چرای 150 روزه(5 ماه) 120 گرم در روز بوده (6) که با احتساب قیمت گوشت قرمز از قرار هر کیلو 12000 ریال( در تابستان سال 1377) ، درآمد ناخالص حاصله درمدت مذکورمحاسبه می‌شود:
کل درآمدناخالص حاصله از افزایش وزن لاشه=قیمت هر کیلو گوشت* مدت چرا* (افزایش وزن لاشه در روز) ریال 108000=12000 ریال*150 روز*60 گرم
هزینه های لازم مطابق اقلام ذیل قابل محاسبه می باشد: ( با هزینه‌های سال 1377)
جدول شماره 3, اقلام هزینه‌های یک رأس گوسفند طی دوره چرای 150 روزه(7)
شرح
هزینه/ریال
حق چوپان
15000
دارو درمان
300
آب و برق
80
حمل و نقل
460
استهلاک و تعمیر و نگهداری
480
هزینه تلفات
490
هزینه تلفات
3000
هزینه سود
8350
هزینه‌های پیش بینی نشده
490
جمع هزینه‌ها (در طی دوره 150 روز)
28650
با محاسبه تفاضل هزینه‌ها و درآمدها طی دوره مذکور(79350=28650-108000) میتوان رقم حاصله (79350 ریال) را به عنوان درآمد متکی بر مرتع در نظر گرفت .
لازم بذکر است که محاسبة‌ارزش افزوده‌ای که بتوان آنرا حاصل بهره گیری از مراتع قلمداد نمود مستلزم مقایسه‌ای بین درآمدها و هزینه‌های دو شیوه دامداری باز و بسته می‌باشد که بدین طریق میتوان به رقم ارزش افزوده مرتع نزدیکتر شد. بنابر برآوردهای موجود (8) هزینه های دامداری باز معادل43/0 هزینه‌های دامداری بسته می‌باشد که به این ترتیب میتوان مابه‌التفاوت دامداری باز و بسته را محاسبه نمود.
1
2
در استان همدان تعداد گوسفند و بز و کل جمعیت دام عشایری در نظر گرفته شده و باتبدیل به واحد دامی رقم 2927042 واحد دامی محاسبه میگردد.(لازم بذکر است که اتکای دام های بزرگ در جامعه عشایری دراین استان بسیار نازل بوده، و قابل اغماض می‌باشد). با احتساب اتکای حداقل 50% واحد دامی مذکور به مراتع درآمد حاصل شده متکی بر شیوه دامداری باز چنین محاسبه میگردد:
(ریال)116130391400=79350(درآمد نگهداری هر واحد دامی) *2927042 (تعداد واحد دامی)
و با احتساب رقم ناشی از مابه‌التفاوت دامداری باز و بسته برای نزدیکتر شدن به رقم ارزش افزوده مراتع استان 61537691950 ریال می‌باشد.اگر چه آمارهایی که درخصوص وسعت مراتع در دسترس می‌باشد قابلیت اتکای چندانی نداشته و غالباً از سوی منابع مختلف اعداد متفاوتی عرضه می‌شود، با این حال جهت بدست آوردن رقمی از ارزش هر هکتار مرتع(که ارزش کلی آن فوقاً محاسبه شد) ،میتوان دست به محاسبه‌ای بر پایة آمارهای رسمی زد .
جدول شماره 4: محاسبه ارزش اقتصادی مراتع استان همدان با روش های مختلف
نوع محاسبه
ارزش هر هکتار مرتع
( به ریال)
ارزش کل مراتع
(به میلیارد ریال)
روش اول
35575
2/32
روش دوم
37488
9/33
روش سوم
17258
3/7
روش چهارم
82649
7/65
روش پنجم
68375
5/61
ارزش زمین از جهت تولید گندم دیم: زراعت دیم یکی از عوامل تبدیل مراتع بوده و اینگونه زراعتها معمولاً‌در ارتفاعات، روی تپه‌ها، دامنه کوهها و زمینهای سطحی که به دلایل مختلف آب کافی ندارند و با استفاده از آب بارش‌ها انجام می‌شود و در این بین زراعت گندم دیم با توجه به اهمیت گندم به عنوان یک محصول استراتژیک، منبع غذایی و همچنین جایگاه ویژه‌ای که در بین غلات دارد، مورد توجه بوده است دلیل این امر به مزایای این محصول در مقایسه با سایر محصولات دیم بر میگردد. از آنجا که خاک مناطقی که درآن زراعت دیم صورت میگیرد حاصلخیزی مداومی ندارد، لذا بخشی ازاراضی دیم زیرکشت رفته و مابقی آن بصورت آیش گذاشته می‌شود در جدول زیر مساحت بهره برداریهای با زمین دیم استان همدان آورده شده که در استان همدان اراضی آیش 8/55 درصد بوده است.
جدول شماره 5 تعداد مساحت بهره برداریهای با زمین دیم کشور و استان همدان در سال 1372
واحد بهره بردار - صد هکتار
شرح
کل
زیر کشت محصولات سالانه
آیش
باغ و قلمستان
تعداد بهره برداری
مساحت
درصد
تعداد بهره برداری
مساحت
درصد
تعداد بهره برداری
مساحت
درصد
تعداد بهره برداری
مساحت
درصد
استان
513
4461
100
398
1968
1/44
433
2488
8/55
21
5
1/0
ماخذ: مرکز آمار ایران سالنامه آماری کشور سال 1375
ارزش اقتصادی گندم دیم:
از آنجا که در بخش نخست ارزش اقتصادی مراتع محاسبه شد و هدف مقایسه این مقوله در یک هکتار مرتع و گندم دیم در استان همدان می باشد در این بخش هم ابتدا ارزش اقتصادی یک هکتار زراعت گندم دیم محاسبه می‌شود.
باید گفت بطور کلی ارزش یک هکتار زمین جهت زراعت دیم عبارت است از اختلاف بین هزینه‌های تولید و درآمد حاصل از فروش محصولات اصلی و فرعی آن که این خود سود ناشی از زراعت دیم در هکتار تلقی می‌شود و این محاسبه می‌تواند در مقایسه ارزش بهره‌برداری دو نوع کاربری اراضی یعنی دیمزار و مرتع بکار رود.
جدول زیر متوسط هزینه تولید گندم دیم را درمراحل مختلف کشت در سال زراعی 76-75 نشان میدهد ملاحظه می‌شود که متوسط کل هزینه یک هکتار گندم دیم 324150 ریال می‌باشد.
جدول 6 متوسط هزینه تولید گندم دیم در مراحل مختلف کشت در سال زارعی 76-1375ارقام به ریال
شرح
زمین
کاشت
داشت
برداشت
کل هزینه
استان همدان
124930
132360
29230
57620
344140
- اداره آمار و اطلاعات سازمان جهادکشاورزی استان همدان
در جدول زیر نیز متوسط عملکرد، ارزش ناخالص تولید و هزینه یک هکتار گندم دیم آورده شده است همانگونه که ملاحظه می‌شود سود خالص یک هکتار گندم دیم با توجه به قیمتهای مصوب و تضمینی وزارت کشاورزی در سال 1375 محاسبه شده است.[2][2]
جدول 7: متوسط عملکرد، ارزش ناخالص تولید و هزینه یک هکتار گندم دیم سال زراعی 76-1375 واحد: کیلو - ریال
شرح
عملکرد
ارزش محصول اصلی
ارزش محصول فرعی
ارزش جوائز و خدمات(2)
ارزش ناخالص تولید
کل هزینه یک هکتار
سود ناخالص (3)
استان همدان (10)
710
333700
43440
-
377140
344140
33000
ماخذ: اداره کل آمارو اطلاعات وزارت کشاروزی ، هزینه تولید محصولات کشاورزی سال زراعی 76-1375 جلد اول - گزیده آمار استان همدان 1375، سازمان مدیریت و برنامه ریزی.
نتیجه گیری و بحث:
ارزش اقتصادی مراتع با استفاده از روشهای انجام گرفته و نتایج متفاوتی را ارائه میدهد. این تفاوتها، در روشهای باصطلاح مستقیم (روشهای اول تا سوم) که بر پایه مقادیرمختلف علوفه تولیدی مراتع و وسعت‌های متفاوت ذکر شده از وسعت مراتع منشاء گرفته است؛ البته تفاوت در روش اول با روشهای دو و سوم بعلت شیوه متفاوت محاسبه ارزش نیز می‌باشد. روشهای چهارم و پنجم که روشهای غیر مستقیم می‌باشند تفاوتی اساسی باروشهای قبل دارند، چراکه در این روشها تعداد دامی که عملاً‌ازمراتع استفاده می‌کند و نیاز غذایی‌‌ای که ازآنها در روی مرتع برآورده می‌شود ملاک محاسبه است؛ البته در روش چهارم باز هم مقادیر علوفه مصرفی مورد استفاده قرار گرفته لیکن در روش پنجم ملاک محاسبه مابه التفاوت هزینه‌های دامداری باز و بسته بوده است.
در بین روشهای متفاوت، کمترین ارزش را محاسبه روش سوم ارائه میدهد که بر پایه اطلاعات ارائه شده از سوی مهندسین مشاور تهران پژوهش صورت گرفته، چرا که وسعت مراتع را کمتر، تعداد دام مجاز را محدودتر و فصل چرا را نیز محدودتر از سایر مراجع اعلام نموده است.
بیشترین ارقام محاسبه شده حاصل محاسبه ایست که از بهره‌برداری با توجه به تعداد دام موجود (صرفنظر از مجاز یا غیر مجاز) ، در روشهای چهارم و پنجم صورت گرفته است .
مقایسه درآمد های حاصل از دو شیوه بهره‌برداری از زمین یعنی مراتع و دیمزارها، حاکی از آنستکه ، درآمد حاصل از بهره برداری هر هکتار زمین جهت چرای دام، بصورت مرتع، بیش از درآمد حاصل از هر هکتار دیمزار است. ضمن اینکه دیمزارها در همدان اصولاً با آیش زیر کشت میروند و لذا درآمد حاصل از کشت دیم در هر هکتار را می‌باید تقسیم بر دو نمود؛ در بین محاسباتی که از ارزش مراتع صورت گرفت روش محاسبه سوم کمترین ارزش را برای هر هکتار از مراتع استان محاسبه نموده است(17258 ریال ) و حتی با این روش که اصول حفظ مراتع و میزان بهره‌برداری مجاز جهت حفظ و بهبود مراتع ملاک محاسبه قرار گرفته ارزش بهره برداری هر هکتار تقریباً دو برابر سود ناخالص حاصل از زراعت دیم می‌باشد.16500 ریال برای هر هکتار دیمزار در سال)، چنانچه موضوع بهره‌برداری تناوبی و آیشی در دیمزار را جهت مقایسه چند ساله مورد نظر قرار دهیم ارزش بهره برداری زمین جهت چرای دام و بصورت چراگاه ، لااقل چهار برابر اراضی گندم دیم محاسبه می‌شود .
مابه التفاوت عظیمی که در نتایج محاسبات ارزش هر هکتار مرتع بین روشهای متفاوت وجود دارد، اگر چه می‌تواند تا حدودی تابع تفاوتها و خطاهای هر یک از روشها باشد اما باتوجه به تفاوت عمده‌ایکه بین نتایج محاسبه در روشهای مستقیم و غیر مستقیم وجود دارد و اختلافاتی که بین ارقام بهره برداری مجاز و بهره‌برداری واقعی از مراتع وجود دارد میتوان چنین نظر داد که قسمتی از سود حاصل شده در بهره برداری مرتعی در واقع غارتی است که از مراتع صورت میگیرد و بعبارتی بهره‌برداری از یک منبع طبیعی تجدید شونده ، به شکل یک منبع غیرقابل تجدید می‌باشد، این موضوعی است که می تواند در بحث تخریب مراتع موردتوجه قرار گیرد اما آنچه در اینجا قابل ذکر است مزیت نسبی اقتصادی بهره‌برداری از زمین بصورت مرتع نسبت به دیمزار است که حتی با فرض حداقل ارزش بهره برداری برای مراتع نیزاین نظریه موردتایید قرار میگیرد.
منابع و،ماخذ و ارحاعات متن:
1-سازمان برنامه و بودجه همدان، گزارش اقتصادی - اجتماعی شهرستانهای استان همدان، تیرماه 1375، (8 جلد) .
2-مهندسین مشاور تهران پژوهش، طرح مطالعات توسعه روستاهای استان همدان، پوشش گیاهی ، تابستان 1370.
3-اداره کل منابع طبیعی استان همدان، به نقل از : «گزیده آمار پایه‌ای جهاد کشاورزی استان» .
4-معاونت امور دام جهاد استان همدان، نه ننقل از «گزیده آمار پایه‌ای جهاد کشاورزی همدان».
5-این رقم بر اساس نظرکارشناسان بخش دامپروری ، طی مصاحبه و مشاوره با ایشان مورد استفاده قرار گرفته است.
6-این ارقام بر اساس نظرکارشناسان دامپروری مورد استفاده قرارگرفته است.
7-این جدول با اقتباس از مقاله‌ای با عنوان:«درآمدی بر محاسبه ارزش اقتصادی منابع طبیعی تجدید شونده»نوشته احمد ترک نژاد، عبدالحمید شیخی و محمد نجار فیروز جایی» ( درمجله جنگل و مرتع شماره 26، بهار 1374) ، همراه باتغییرات و اصلاحات تهیه شده است.
8-همان منبع ، ص 29.
9-اداره آمار و اطلاعات سازمان کشاورزی استان همدان.
10-اداره آمار و اطلاعات سازمان جهادکشاورزی استان همدان.
منبع مقالات کشاورزی ، مقالات باغبانی ، مقالات گیاهان داروئی مقالات زراعت مقالات ماشین های کشاورزی مقالات بیماریهای گیاهی مقالات حشره شناسی مقالات دامپروری و جدیدترین تحقیق های کشاورزی عکس های کشاورزی و... www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com