لاوانــد
گیاهی است از خانوادۀ Labiatea که برگها و قسمت سبز گیاه دارای اسانس روغنی فرار است.
نامهای گیاه:
لاتین: Lavandula stoechas L.
Syn: L. incana salisb, L. pseudostoechas reich b.
عربی: اسطوخدوس، ضرم، شاه اسپرم رومی
انگلیسی: French Lavender, Topped Lavender
آلمانی: Frender - Lavendel
فرانسه: S. d'arabie, Stecbas arabique, Lavande stechade, Stechas
ریخت شناسی: اسطوخدوس گیاهی است چند ساله به شکل بوته کوچک به بلندی نیم‌متر خیلی پر شاخه، ساقه‌های آن 4 گوشه، برگهای آن دراز، متقابل، پوشیده از کرک سفید پنبه‌ای. برگهای آن که در بهار ظاهر می‌شود به رنگ بنفش تیره به صورت سنبله اسطوخدوس دارای برگها و کرکهای معطر است. میوۀ این گیاه 4 فندقه‌ای است و هریک از آنها نیز پس از رسیدن، شکل بیضوی و رنگ قهوه‌ای شفاف پیدا می‌کند. در سطح میوه 3 زائده مشخص دیده می‌شود. از کلیۀ قسمتهای این گیاه مخصوصاً شاخه‌های برگدار آن بوی قوی ولی مطبوع استشمام می‌گردد. ظاهر زیبائی که گیاه پس از گل دادن پیدا می‌نماید باعث می‌شود در بعضی نواحی اقدام به پرورش آن بعنوان یک گیاه زینتی گردد.
اندام داروئی: قسمت مورد استفاده این گیاه سرشاخه‌‌های برگدار و گلدار آن است که علاوه بر مصارف درمانی، اسانس‌گیری به عمل می‌آید.
فصل جمع‌آوری: گلهای آن به تناسب مشخصات محل رویش، در فروردین تا خرداد پدید می‌آیند. رنگ ارغوانی تیره دارند. تکثیر لاواندها از طریق کاشت قطعه‌ای از سوش گیاه وحشی در زمین زراعتی یا با کاشت دانه آن انجام می‌گیرد. دانه را در آذرماه در خزانه می‌کارند و در بهار گیاه چند برگه را به مزرعه منتقل می‌کنند. در ایران در بعضی نقاط کاشته می‌شود. از طریق شاخه‌های جوان، نیمه چوبی گیاه و یا با خوابانیدن نیز تکثیر می‌شود. زمان جمع‌آوری از اواسط تیرماه تا اواسط مردادماه بر حسب محل کشت می‌باشد.
دامنۀ انتشار: در جنگلهای غیر انبوه، تپه‌های خشک و دامنه‌های کم ارتفاع و سواحل دریاها می‌روید و به خلاف گونه دیگر این جنس، زمینهای سیلیسی را نیز بهتر می‌پسندد. پراکندگی آن به صورتی است که در نواحی مختلف اروپا مانند منطقه مدیترانه، جنوب غربی آسیا، شمال آفریقا و جزایر قناری می‌روید. در کوهستانهای مرتفع نیز معولاً از دامنه‌های 1000 متری بالاتر نمی‌روید. لاواندها بومی ایران نیستند ولی عده‌ای از گیاه‌شناسان معتقدند که در ایران در بعضی مناطق کاشته می‌شوند. در مخزن‌الادویه آمده است که اسطوخدوس در مازندران می‌روید و اهالی تنکابن آن را «تروم» نامند.
اجزاء متشکله: بوی کافور شبیه بوی رومارن دارد. اسانس اسطوخدوس، مرکب از نوعی ستن (با بوی کامفر و نعناع) ـ سینئول، الکل و لینالول است.
موارد استعمال: از اسانس اسطوخدوس که بیشتر در اسپانیا، اقدام به تهیه آن می‌شود در عطر سازی استفاده بعمل می‌آید. اسطوخدوس اثر مقوی و رفع آسم و نزله دارد. اسانس آن خاصیت بندآورندۀ خون و ضدعفونی کننده است. از آن به حالت رقیق شده، در پانسمان زخمها و جراحات استفاده بعمل می‌آید. در میان تمامی روغنهای فرار، بدون شک خواص روغن فرار از اسطوخدوس دارای بیشترین تنوع بوده و طیف گسترده‌ای از ویژگیها از جمله مسکن، ضد افسردگی، ضد عفونی کننده، باکتری‌کش، ضد احتقان، کاهندۀ فشار خون، دافع حشرات، آرامبخش و ضد کرم را دارا است. به طور خلاصه می‌توان این خواص را به صورت آرامبخش، تسکین دهنده و بالاتر از همه متعادل کننده در نظر گرفت.
موارد استعمال در پزشکی گذشته: محلل و بازکننده گرفتگی‌هاست. مقوی بدن و قوای دماغی و تفکر و همچنین مقوی احشا و آلات داخل شکم و مفرح است و برای بیماریهای سینه، سرفه، ورم‌های نزله‌ای و زکام نافع است. خاصیت مسهلی دارد. اخلاط سودای و بلغمی و فاسد شده را دفع می‌کند و برای بیماریهای کبدی و طحال و مجاری ادرار نافع و مفید است.
اثرات فارماکولوژیکی دارو: برای دور کردن ککها از حیوانات و درمان آلودگی ـ شپش سر و جرب می‌توان از روغن اسطوخدوس استفاده کرد. اسطوخدوس موجب کشته شدن قارچها می‌شود و در درمان عفونت‌هائی از قبیل پای ورزشکاران (Athlete's foot) و کچلی (ring worm) ارزشمند می‌باشد. زمان شروع خواب را کوتاه و طول دورۀ خواب را طولانی می‌کند.
مــراجع:
1. زرگری. ع. گیاهان داروئی. انتشارات دانشگاه تهران. جلد 4. 1368: 26ـ28.
2. میرحیدر. ح. معارف گیاهی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد 5. 1373: 215.
3. مظفریان. ولی‌الله: فرهنگ نامهای گیاهان ایران، فرهنگ معاصر، 1375: 314.
4. Andrew chevallier. The envyclopedia of medicinal plants. 1996: 107.
5. صمصام شریعت، هادی، پرورش و تکثیر گیاهان داروئی. مانی، 1374: 147ـ148.
6. James A. Duke, CRC Handbook of medicinal herbs. 1989: 273.
7. Royal pharmaceutical society. Martindale, The entra pharmacopoeia. 1996: 1719.
8. Ann pharm Fr. 1989. 47 (6): 337-43.
9. John B. Lust. The herb book. 1974: 246.
منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )