پرورش ماهی در سيستم های باز:
منظور از قفس يا كيج بخشي از آب دريا, سراب ,آب پشت سد و… است كه از اطراف و كف توسط ابزارهاي مختلفي مثل توري با چشمه هاي مختلف محصور گردد ودر آن محيط محصور ماهي پرورش داده شود.
اولين بار ماهيگران از قفس براي نگهداري موقت ماهي (تا زمان آماده شدن براي فروش) استفاده مي كردند.پرورش در قفس , پديده اي است نو كه در سالهاي اخير در نواحي ساحلي انجام مي شود.
تنوع زيادي در اندازه ها وطرح هاي قفس ديده مي شود. قفس ها با شرايط مختلف محيطي تطابق پذيري زيادي دارند واز آنها به طرق مختلف استفاده مي شود.
1-انواع قفس:
قفس ها در مقايسه با انواع اوليه آن توسعه زيادي يافته وامروزه انواع وطرح هاي متنوعي از آنها وجود دارد.
چهار نوع قفس وجود دارد: ثابت , شناور, قابل غوطه وري وغوطه ور واستفاده از 2 مدل ثابت وشناور رايج تر است.
-قفس هاي ثابت : از يك كيسه توري تشكيل شده اند كه بوسيله تيرك هايي در كف درياچه يا رودخانه در آب نگهداري مي شود. اين قفس ها نسبتاً ارزان وساختن آنها آسان است , ولي از لحاظ اندازه وشكل محدوديت دارند وفقط در محل هاي كم عمق با بستر مناسب مستقر مي شود.
-قفس هاي شناور: كيسه قفس هاي شناور توسط يك حلقه يا چارچوب شناور نگهداري مي شود. كاربرد اين قفس نسبت به ساير انواع قفس بيشتر است ومي توان آنها را در اشكال واندازه هاي مختلف طراحي كرد.
-قفس هاي قابل غوطه وري: كيسه توري يا شبكه هاي توري قفس قابل غوطه وري , متكي به يك چارچوب يا دكل است ومي تواند در عمق هاي مختلف آب قرار گيرد. اين مزيت باعث مي شود كه در شرايط آب وهوايي بد از صدمات در امان باشد. اين مدل قفس در زمان آرامش آب , در سطح آب نگهداشته مي شود وهنگام بدي آب وهوا درون آب غوطه ور مي گردد.
-قفس هاي غوطه ور: قفس هاي غوطه ور ساده , معمولاً, از تعدادي جعبه هاي چوبي ساخته مي شوند كه در ميان آنها شكاف هايي وجود دارد و آب از درون آنها عبور مي كند. اين قفس ها توسط سنگ يا پايك به بستر آب محكم مي شوند.
2- معيارهاي انتخاب محل استقرار قفس:
سه دسته معيار براي انتخاب محل قفس وجود دارد كه بايد رعايت شوند:
· بررسي مقدماتي شرايط فيزيكوشيميايي محيط كه تعيين مي كند آيا يك گونه مي تواند در آن محيط به لحاظ دما , شوري , اكسيژن , جريان ها و… پرورش يابد يا خير.
· عواملي هستند كه با موفقيت يك سيستم قفس ارتباط دارند (آب وهوا, محفوظ بودن , عمق وبستر
· بررسی مسائل مربوط به احداث وسوددهي مجتمع پرورشي همانند جنبه هاي حقوقي , دسترسي , تاسيسات محلي ,امنيت وبحث هاي اقتصادي _ اجتماعي.
-كيفيت آب محل استقرار قفس :
دما , شوري , اكسيژن , , گل آلودگي و آلودگي آب پارامترهايي هستند كه قبل از نصب قفس در محل مورد نظر , بايد مورد توجه قرار گيرند.هر گونه ماهي در رنج معيني از دما, شوري , اكسيژن و ...بهتر رشد مي كند.
ميزان گل آلودگي كمتر از 100 ميلي گرم در ليتر براي بيشتر گونه ها قابل تحمل است.البته , مدت در معرض قرار گرفتن نيز مهم است.پرورش دهندگان بايد از محل هايي كه ميزان گل آلودگي بالايي دارند پرهيز كنند.اصولاً رودخانه ها احتمال گل آلودگي بالايي دارند ومقدار مواد جامد معلق آن ها ممكن است به چندين هزار ميلي گرم در ليتر برسد.
از نقطه نظر پرورش ماهي در قفس ، يك آلوده كننده چيزي است كه به ساختمان قفس صدمه بزند, اثرات منفي روي ماهي هاي درون قفس يا غذاي مصرفي بگذارد يا در بدن ماهي به مقداري جمع شود كه ديگر قابل مصرف نباشد. در نتيجه محل استقرار قفس بايد تا حد امكان دور از صنايع ونقاط پر جمعيت باشد تا خطر اين آلودگي ها كاهش يابد.
3-شرايط محل استقرار قفس:
-عمق:
قفس هاي ثابت در مناطق كم عمق درياچه ها ومخازن يا رودخانه ها ودر عمق هاي كمتراز 8 متر مستقر مي شوند. زيرا پيدا كردن تيرك هاي بلندتر كه بتواند قدرت كافي براي نگهداشتن قفس ها را در عمق بيشتر را داشته باشد مشكل است.
عمق آب براي قفس هاي شناور چندان مهم نيست اما با افزايش عمق , هزينه ها ومشكلات مهار كردن بالا مي رود. براي اكثر انواع پرورش در قفس , قفس ها بايد در عمق كافي مستقر شوند تا تبادل آب حداثر باشد, ودر عين حال كف قفس به اندازه كافي با بستر فاصله داشته باشد.
در اثر رسوب مواد زايد در زير قفس وكيفيت آب اطراف قفس نامساعد مي شود, بنابراين بهتر است ماهي هاي درون قفس را 4 الي 5 متر بالاتر از رسوبات نگهداري كرد.
عمق مناسب را مي توان با ابزارهايي ساده مثل نخ وشاقول يا پيچيده مثل اكوساندردبه سرعت تعيين كرد.
قفس هاي شناور اين مزيت را دارند كه مي توان آنها را به آب هاي عميق تر منتقل كرد.
-بستر:
وضعيت بستر, روي انتخاب طرح قفس تاثير مي گذارد. درآب هاي شيرين فرو كردن پايه هاي قفس ثابت مشكل است واز قفس هاي شناور استفاده مي شود.
اهميت دريا با بستر صخره اي وجود جريان لايروبي كننده مناسب وكمترين احتمال ايجاد مولد زائد مي باشد.
وليكن مهاركردن قفس در اين محل ها مشكل است.
-جريان آب:
تبادل خوب آب هم از لحاظ تامين اكسيژن وهم از لحاظ برطرف كردن مواد زائد حاصل از سوخت و ساز, اهميت دارد.
سرعت آب بين 1/0 تا 5/0 متر در ثانيه مناسب است وسرعت هاي متوسط بين 2/0 تا 3/0 نيز نتايج رضايت بخشي نشان داده اند. با افزايش سرعت جريان آب هزينه هاي مهار وساختمان قفس افزايش مي يابد.
4-مواد مناسب ساخت قفس:
مواد مناسب براي ساخت كيسه قفس بايد داراي شرايط ذيل باشند:
- قوي
- سبك
-مقاوم در برابر پوسيدگي , ساييدگي وهوازدگي
-مقاوم در برابر مواد چسبيده به تور
- راحتي كار وقابل تعمير بودن
-خاصيت كشيدگي زياد
- بافت صاف وغير خشن براي ماهي
- ارزان
يك ماده تمام كيفيت هاي ذكر شده را ندارد اما بي شك بعضي مواد براي برخي گونه ها محل ها و هدف ها مناسبترند. عموماً كيسه قفس را از توري هاي قابل انعطاف كتابي يا نايلوني مي دوزند بعلاوه از شبكه هاي توري غير قابل انعطاف , از مواد مختلف وبه اشكال مختلف براي مكان وهدف هاي مختلف استفاده مي شود.
تور مناسب قفس بايد مقداری سنگين تر از آب باشد تا به راحتي از حلقه شناور آويزان شود وبه قدركافي محكم باشد وتوانايي تحمل وزن مقداري ماهي را در هنگام بالا كشيدن تور در زمان صيد داشته باشد.
5-جنبه های پرورش در قفس:
از قفس مي توان در پرورش متراكم , نيمه متراكم وگسترده استفاده كرد. در پرورش گسترده , ماهي ها متكي به غذاهاي طبيعي و قابل دسترس آبي هستند ولي در روش هاي متراكم ونيمه متراكم غذاي دستي كاربرد دارد.
در پرورش گسترده ونيمه متراكم در قفس , از گونه ماهي هاي علفخوار و همه چيزخوار ودر پرورش متراكم از گونه هاي گوشتخوار استفاده مي شود. بيش از 130 گونه ماهي و12 گونه ميگو , خرچنگ دريايي وخرچنگ معمولي در قفس پرورش داده مي شوند.
گونه انتخابي پرورش تجاري در ايران ماهي قزل آلا رنگين كمان است.
ماهي قزل آلا براحتي به غذاي دستي عادت كرده وارزش اقتصادي بالايي دارد وهمچنين تهيه بچه ماهي به مقدار مورد نياز براحتي امكان پذير است.
-طول دوره پرورش:
در كشور ما با توجه به دماي آب , پرورش دهندگان ماهي در قفس بين 4-8 ماه فرصت دارند تا ماهيان مزارع خود را به وزن بازار برسانند.
-حمل ونقل ورهاسازي ماهي در قفس :
24-48 ساعت قبل از حمل ونقل بچه ماهي ها , غذادهي قطع مي شود وبوسيله مناسبي بچه ماهي ها به محل استقرار قفس منتقل مي شوند. پس از رسيدن وسيله حمل ونقل ماهي به منبع آبي , يا قفس را به كنار ساحل نزديك كرده وماهي ها را توسط لوله هاي پلاستيكي يا برزنتي به داخل قفس تخليه مي كنند يا اينكه ماهي ها را توسط قايق به محل مورد نظر مي برند.
پيش از رهاسازي بايد دماي آب ماهي با دماي محيط جديد تقريباً برابر باشد.بلافاصله پس از انتقال ماهي در قفس , نبايد به آن ها غذا داد.
بر مبناي توليد نهايي هر قفس ومحاسبه تعداد تلفات , ماهي ها را در قفس رهاسازي مي كنند.
-غذادهي در قفس:
از غذادهي در هنگام سرما يا گرماي شديد وهنگام طوفان خودداري شود, زیرا ماهي ها در اين مواقع اشتهاي مناسبي ندارند. ماهي هاي قفس را بايستي به زمان هاي مشخص غذادهي عادت داد. متوسط طولي ووزني هر ماهي غذا با سايزمشخصي استفاده مي شود. از دادن غذا در مواقع تاريكي يا كدورت آب بايد خوددداري شود.
-صيد ماهيان در قفس:
صيد ماهي هاي قفس, براساس چرخه توليد, يا به صورت يك جا يا به صورت مرحله اي انجام مي شود. اگر ماهي ها در زمان رهاسازي يك وزن باشند، يكجا برداشت وبه بازار ارسال مي شوند اما اگر ماهي ها درهنگام رهاسازي اختلاف وزن داشته باشند يا در دوره هاي مختلف رهاسازي شده باشند ودر دوره هاي مختلف به وزن بازاری برسند , مرحله اي صيد مي شوند.24 ساعت قبل از صيد غذادهي قطع مي شود.
براي صيد ماهي از قفس ، تور را بالا مي كشند، تا حدي كه ماهي ها در يك حجم كوچك از آب جمع شوند سپس با يك ساچوك ماهی ها را از داخل تور خارج مي كنند. در قفس هاي بزرگ ، از چرثقيل باي بالا كشيدن تور استفاده مي شود.
عمليات بعدي ، جايگزاري قطعات خرد شده يخ لابلاي ماهيها وفرستادن آنها به بازار مصرف است.
6-رعايت چند نكته مديريتي در طول دوره پرورش در قفس:
-بررسي كيفيت آب:
آگاهي از كيفيت آب در طول دوره پرورش بخصوص براي مزارع قفس كه به صورت متراكم در آن ماهي پرورش داده مي شود اهميت زياد دارد.
مهمترين پارامترهاي آب اكسيژن محلول ودماست . دما بايد به طور روزانه در اول صبح وسط روز واوايل شب , اندازه گيري ودر جدول مشخصي ثبت شود. اندازه گيري ساير پارامترها از قبيل عمق شفافيت , PH ,نيتروژن نيز الزامي است.
- بيومتري ماهي ها:
به منظور آگاهي از ميزان رشد ماهي هاي قفس , بايستي در فواصل منظم از ماهي ها نمونه گيري ووزن وطول آنها تعين شود.
- بهداشت ودرمان ماهي ها:
آگاهي از سلامتي ماهيان پرورشي در طول دوره قابل اهميت است. هر گونه تغيير در ظاهر , پوست , چشم , باله ها ودم مهم و مي تواند علامت بيماري باشد . جمع آوري ماهي هاي مرده در قفس مي تواند در جلويري از سرايت بيماري كمك كند.
جهت جلوگيري از شيوع بيماريهاي مسري پرورش دهندگان بايد نكات بهداشتي را رعايت نموده وباكارشناسان بهداشت مشاوره نمايند.
-تعمير ونگهداري قفس:
قفس در اثر طوفان ,جانوران شكارچي , اشياي شناور روي آب , كشتيراني ودزدان فرسوده وخراب شده وبراي استفاده مجدد در فصول بعدي پرورش نياز به تعمير دارد.
پارگي هاي كوچك توري قفس را مي توان با نخ هاي ابريشمي , در محل ترميم كرد, اما اگر صدمه ديدگي زياد باشد بايد كيسه تور تعويض شود يا در ساحل تعمير گردد.
براي جلوگيري از گرفتگي چشمه ها وتعويض سريعتر آب در قفس , بهتر است همراه با افزايش وزن ماهي ها , بويژه در محيط هاي دريايي كيسه هاي توري رابا توري چشمه بزرگتر تعويض كرد.