باريجه
گياه باريجه (Ferula gummosa Boiss) از تيره چتريان است . اين گياه را در فارسي، باريجه، باريچك، انجدان، قسفر، قاني، واريژ و وريژه مي گويند.
در انگليسي به اين Galbanum ميگويند .چندين گونه مهم موسوم به باريجه وجود دارند که عبارتند از :
Ferula gummosa boiss(feruha galbaniflua boiss(buhse)
Ferula schair borsez
Ferula rabri caulis boiss
ولي مهمترين گونه که به گياه باريجه معروف است و بهره برداري شيره ی آن در ايران متداول است ،گونه Ferula gummosa boiss است که گياهي پايا و چند ساله (3تا 10ساله ) به شمار ميرود و طول عمر آن بسته به شراط اکولوژيک منطقه مختلف است.
ايرانيان از ديرباز با اين گياه آشنايي داشته اند ، ولي در منابع علمي خارج، کشف باريجه در سال 1884 در نواحي شمالي ايران به نام فردي موسوم به Buhse به ثبت رسيده وgalbaniflua F- نامگذاري شده است . ولي بعداً توسط Boiss به نام F-gummosa خوانده شده است که در حال حاضر نيز نام جديد آن F-gummosa است.
ريشه باريجه
غده اي و حجيم و داراي بافت اليافي هستند که مي توتند تا عمق حدود 5/1متر در خاک نفوذ کند . پوست ريشه قهوه اي رنگ و ضخامت آن يک تا سه ميلي متر است . قطر غده 6تا17 سانتي متر است و شکل ريشه در مناطق مختلف با توجه به بافت خاک و سنگلاخي بودن آن متفاوت است و به فرم استوانه اي ، مخروطي و دوکي شکل مشاهده مي شود. شکل ظاهري آن شباهت زيادي به غده چغندر لبويي دارد. همچنين ممکن است ريشه در غده هاي بزرگ داراي چند انشعاب باشد.
برگ باريجه
برگ هاي اوليه باريک و ضخيم و شبيه برگ گندميان است ، ولي برگ هاي گياه کامل داراي بريدگي هاي زياد و به رنگ سبز مايل به خاکستري و پوشيده از کرک هاي ريز و کوتاه است . برگ ها به طول 20 تا 30 سانتي متر و به صورت رزت قرار گرفته اند . برگها عطر و بوي خاصي دارند .
ساقه گل دهنده باريجه
قطر ساقه 3تا 6 سانتي متر و ارتفاع آن 5/0 تا3 سانتي متر است . ساقه ابتدا به رنگ سبز همراه با خطوطي روشن به صورت نوار مشخص ظاهر ميگردد ، ولي به تدريج به روشن تغيير مي يابد ، داخل ساقه ابتدا توپر است ، ولي به تدريج که در انتهاي آن بذور مي رسند ، بافت داخل آن چوب پنبه اي مي شود .
گل آذين باريجه
گل هاي آن زرد رنگ ، يک پايه و به صورت چتر مرکب است که اغلب به صورت دسته هاي مزاحم محوري در طول ساقه ظاهر مي شوند . در روي ساقه گل دهنده 6 تا 35 چتر در هر چتر 9 تا 25 چترک وجود دارد . هر چترک شامل تعدادي گل است که توليد 8تا 40 بذر ميکند . چترهاي فرعي (چترک) داراي پايه اي کوتاه هستند . چتر ها در محل اتصال به ساقه داراي غلاف هستند.
ميوه باريجه
ميوه آن شيزوکارپ است ، هر ميوه شامل دو بذر به هم نيمه متصل است که به آساني از هم جدا مي شوند ، بذور بيضوي کشيده با طول 5/1 تا 2 برابر عرض دانه ، به رنگ زرد روشن که در قسمت مياني به رنگ قهوه اي روشن است ، بذور سبک، در قسمت داخلي کمي فرو رفته و در قسمت پشتي داراي 4 تا5 نوار طولي کمي برجسته است . بذور به طول 10 تا 22 ميلي متر ، عرض 5 تا 10 ميلي متر و ضخامت يک ميلي متر است و اسانس و عطر و بوي خاصي نيز دارند .
به طور کلي گياهي است چند ساله و مونو کارپيک (در طول عمر خودتنها يک بارگل مي دهد) اين گياه در چند سال اول رويش توليد برگهاي طوقه اي مي کند، در سال آخر رويش به ساقه مي رود و گل و ميوه نيز روي آن تشکيل مي شوند . سپس ريشه گياه مي پوسد و گياه از بين ميرود.
شيره اي که از قطع ساقه باريجه به دست مي آيد ،اشکي و توده اي مانند است .
نوع اشکي آن بر اثر گزش حشرات و يا پيدايش خراش به طور طبيعي از قاعده ساقه و برگ گياهان مذکور به خارج ترشح مي شود ولي آنچه که در بازار تجارت اهميت دارد و مورد استفاده قرار مي گيرد، بيشتر نوعي است که با ايجا شکاف در گياه مذکور از آن بدست مي آيد.
براي بدست آوردن باريجه ، خاک قسمت قاعده ساقه گياه را از آن دور و ناحيه مذکور را به خوبي تميز مي کنند. سپس در 3 سانتي متري ناحيه يقه، به تناوب ايجاد شکاف مي کنندويا آنکه ساقه گياه را از آن منطقه قطع مي کنند. بزودي شيره اي از آن خارج مي شود که در محل قطع شده گياه به صورت جامد در مي آيد. پس از چند روز شيره سفت شده را از گياه جدا مي سازند، شکاف ديگر ايجاد مي کنند و يا آنکه قسمت سطحي محل قطع شده را به صورت لايه نازکي برمي دارندو پس از ترشح شيرابه و جمع آوري آن ، اين عمل را به فواصل معين تا زماني تکرار مي کنند که ترشحي به خارج صورت نگيرد.
نوع اشکي باريجه ، رنگ سفيد مايل به زرد و يا زرد مايل به سبز و يا مايل به قرمز دارد. درشتي آن از يک نخود تا يک گيلاس تفاوت مي کند و اگر شکسته شود ، مقطع آن زرد رنگ و شفاف جلوه مي کند.
نوع اشکي مدت ها نرمي خود را حفظ ميکند ولي بعداً به مرور زمان سخت و شکننده مي شود، به طوري که بر اثر خرد شدن به صورت گرد درمي آيد.
نوع توده اي که از قطعات اشکي نامنظم ، واقع در يک قسمت بي شکل و خميري تشکيل مي يابد، به صورت قطعاتي به ابعاد مختلف و نامنظم در معرض استفاده قرار مي گيرد ، رنگ آن متفاوت ولي اغلب مايل به سبز ، سبز قهوه اي ، سبز مايل به زرد يا تيره است . در داخل آن ناخالصي هاي مختلف نظير خرده هاي ساقه ، برگ و دمبرگ گياهان وجود دارد.
باريجه ايران ، از نوع خشک و مرکب از قطعات کوچک اشکي است که به سهولت از يکديگر جدا مي شوند و حالت چسبنده و شفاف ندارد . به علاوه قطعات کوچک و اشکي آن به رنگ سفيد و کمي مايل به زرد ولي قسمت داخلي آن کدر است . باريجه بوي قوي ، طعم گس، تلخ، معطر، گزنده و ناپسند دارد. به سهولت با آب ايجاد امولسيون مي کند . به طوري که 25 درصد آن در آب وارد مي شود.
مناطق رويش و پراکنش جغرافيايي
باريجه گياهي کوهستاني و ييلاقي است و در مناطق مرتفع و در ارتفاعات 1300 تا 3300 متر از سطح دريا رويش دارد و در اکثر نقاط ايران مي رويد ولي مهمترين رويشگاه آن در استان سمنان، شامل حوزه آبخيز مناطق ارونه، شهميرزاد، امام زاده عبدالله، تويه دروار، آشتي، پادرايج، جوين، هوا فرسو، گچ چال، دشت بو، دشت پرور، شکار جال گرمسار، راهه بالا و پايين، نمک دره، گرجه اي جند، لزورگان، قالي باف، عبدل آباد و سير و غيره است.
در استان تهران شامل مناطق حوزه آبخيز لارستان پلور در جاده هزار، اطراف سد لار(دشت دنبک، دليجاني، عسل عسل، نمک کوثر، کزل دره، علف چين، لار پلور ) است.
آبگرم دماوند، رود بار قصران، فيروزکوه (ارجمند، لذور، کره سر، اهنز، شادمض، نواس، سرک، پيرده، گاوده، درده، کروده) ارتفاعات منطقه لنساء در جاده چالوس و ارتفاعات طالقان .
رويشگاه هاي گياه باريجه از شمال تا جنوب خراسان گسترش دارد و مهمترين آنها عبارتند از: مناطق خمبي، سرابين در محور بجنورد و جنگل گلستان، آرمات لو، گرمه چمن بيد، درخت بيد، رباط قربيل، و ارتفاعات شمالي محور بجنورد تا آموزش دكه شيروان در بخش زرد و کاستان، قره خور، اقلمه، و کوه هاي بينالود نيشابور و ارتفاعات سبزوار، کاشمر و اسفراين، کوه دژ، بادام در اطراف قوچان، کوه هماتي بين سبزوار و کاشمر.
رويشگاه هاي گياه باريجه در مناطق کوهستاني سميرم، کاشان، خوانسارداران، گلپايگان از استان اصفهان، آباده فارس و سنگ آب ملخ در دامنه کوه دنا و ارتفاعات زنجان، لرستان، باختران و آذربايجان گسترش دارد.
بيشترين ميزان بهره برداري در استان هاي سمنان، تهران و خراسان است.
احتیاجات باريجه
اين گياه در مناطق مرتفع کوهستاني مي رويد که در اين مناطق نزولات آسماني بيشتر به صورت برف بوده که ريزش از اواخر آبان ماه شروع و تا اواخر اسفند ماه ادامه داردو از اواسط اسفند ماه به بعد نزولات آسماني بيشتر به صورت باران هاي معمولي در اوايل بهار همراه تگرگ و رگبار است.
دوره يخبندان مناطق باريجه خيز طولاني بوده و از اوايل آذر ماه شروع و تا اواخر اسفند ماه ادامه دارد واز نيمه دوم فروردين ماه در اين مناطق برف شروع به ذوب شدن مي کند. ميانگين حداقل حرارت طي فصل زمستان در اين مناطق 10- درجه سانتيگراد و در تابستان حداکثر حرارت 25 درجه سانتيگراد است . گياه باريجه در فصل بهار در حرارت 3 تا 25 درجه سانتيگراد رشد مي کند و در حرارتهاي بالاتر از 25 درجه سانتيگراد رويش آن متوقفمي شود و حداقل فعاليت را خواهد داشت .
گياه باريجه در مناطق با دوره يخبندان و زمستان طولاني با حداقل 15 روز با درجه حرارت کمتر از 10- درجه سانتيگراد و بارندگي بهاره بيش از600mm درطي ماههاي اسفند ،فروردين و ارديبهشت و متوسط بارش سالانه بيش از 350 ميلي متر در خاك هايي با PH قليايي و بافت خاك لومي - رسي و غني از هوموس قابل كشت و تكثير است . گياه باريجه در دوران مختلف رشد و نمو به درجات متفاوت حرارت نياز دارد و مقاومت زيادي در برابر سرما از خود نشان مي دهد. اين گياه در 3تا 5 درجه سانتيگراد شروع به جوانه زدن و رشد مي كند وبراي شكستن دوره خواب بذر و استراتيفيكاسيون آن نياز به گذراندن يك دوره سرمايي بين 3 تا 15- درجه سانتيگراد به مدت 15 تا 45 روز دارد . البته مهمترين و مناسب ترين شرايط حرارتي براي جوانه زدن پس از شكستن دوره خواب 3 تا5 درجه سانتيگراد مي باشد.
در مرحله توليد ساقه گل دهنده وجود سه عامل حرارت، رطوبت و طول روز براي ادامه رشد و ظهور ساقه گل دهنده ضروري است. باريجه يك گياه روز بلند است.
خاکهاي مناسب كشت باريجه
كشت باريجه در خاك هايي كه داراي عمق كافي، نرم و قابل نفوذ باشد، امكان پذير است. همچنين بايستي تهويه آن به خوبي انجام شود. سنگ مادر خاك هاي اكثر رويشگاههاي طبيعي اين گياه آهكي بوده و داراي بافت شني- رسي، رسي- ماسه اي، لوم- رسي- ماسه اي است.
زمين هاي خيلي سنگين براي كشت باريجه مناسب نيستند و بايستي ابتدا زمين ها را بوسيله كود دامي اصلاح و سپس به كشت باريجه اقدام كرد.زمين هاي رسي شني، لومي رسي و رسي ماسه اي مناسب ترين خاك ها براي كشت اين گياه هستند. PH مناسب براي رشد و نمو برابر 2/7 تا7/8 است و در اين PH محصول خوبي توليد مي كند. اين گياه در خاك هايي با ميزان رس بالا و تهويه نامناسب كه از نظر آهك و هوموس غني نباشد قادر به فعاليت رويشي نيست و دچار پوسيدگي مي شود و از بين مي رود.
زمان مناسب كاشت بذر
باتوجه به نياز سرما و استراتيفيكاسيون براي جوانه زدن و تاثير توام سرما و رطوبت زمستانه در تغييرات شيميايي مواد هورموني بذر، فصل پاييز در ماه هاي آبان و آذر بهترين زمان كاشت بذر باريجه است و در صورتي كه بذور در بهار كاشته شوند، در آن سال جوانه نمي زنند، البته ممكن است پس از گذشت يك سال و طي يك دوره سرماي زمستانه طي سال بعد، درصد كمي از بذور جوانه بزنند.
عمق كاشت بذر
بذر گياه باريجه در خاك هاي نيمه سبك در عمق 5 تا7 سانتي متر مي بايستي كاشته شود تا بذور جوانه زده و بتوانند براحتي از خاك خارج شوند.
رطوبت مورد نياز
پس از كاشت بذر در زمين، اين گياه نيازي به آبياري در فصل پاييز ندارد و بذور، پس از تامين سرماي مورد نياز و استراتيفيكاسيون، در اوايل بهار جوانه مي زنند. در بهار براي جوانه زدن بذور در خاك سه عامل حرارت، رطوبت و اكسيژن لازم است.
بذور براي جوانه زدن در بهار به حرارت 3 تا5 درجه سانتيگراد و رطوبت بالاي 75 درصد بستر خاك نيار دارد. به همين دليل بذور باريجه در رويشگاه هاي طبيعي در مناطقي كه برف گير هستند و ميزان رطوبت بيشتري دارند به فراواني سبز مي شوند.
به طور كلي چون باريجه در ابتداي بهار شروع به فعاليت مي كند در صورتي كه ميزان نزولات آسماني در فصل بهار كمتر از 600 ميلي متر بارش باشد، بايستي مزرعه را آبياري كرد و در صورتي كه آبياري نشود، از خرداد به بعد فعاليت رويشي گياه متوقف و برگهاي آن زرد و خشك مي شوند. ولي غده ها در زمين زنده باقي مي مانند و حداقل فعاليت حياتي را دارند. بنابراين در ماه هاي خرداد تا اسفند نيازي به آبياري ندارد، حتي آبياري مزرعه در دوره خواب آن، مخصوصاً در فصل تابستان، باعث پوسيدگي غده ها مي شود.
گلدهي و گرده افشاني باريجه
باريجه گياهي دگرگشن است كه در طبيعت توسط حشرات و باد ، گرده هاي آن منتقل مي شود. ساقه گل دهنده اين گياه در سال آخر عمر آن ، با توجه به شرايط محيطي، در اوايل خرداد ماه ظاهر مي شود.
هر بوته دراي يك ساقه گل دهنده و گل آذين آن چتر مركب است، ارتفاع ساقه گل دهنده از 5/0 تا 3 متر متغير است. درجه حرارت محيطي طي دوره گلدهي بين 10 تا 25 درجه سانتي گراد متغير است .
توليد و برداشت بذر باريجه
هر بوته باريجه در صورتي كه توسط احشام صدمه نديده باشد، به طور متوسط 250 گرم بذر توليد ميكند . بذور توليد شده به علت اينكه سبك هستند به راحتي توسط باد در محيط اطراف پراكنده مي شوند و در شرايط مناسب در بهار سال بعد جوانه مي زنند و سبز مي شوند. در صورتي كه هدف بذركاري باريجه در منطقه اي غير از رويشگاه طبيعي آن باشد، بايستي بذور طي مرداد ماه جمع آوري و در محيط خشك و خنك صفر تا 10 درجه سانتي گراد نگهداري شوند تا بذور قوه ناميه خود را حفظ كنند. البته در مورد حداكثر مدتي كه بذور قادرند قوه ناميه خود را حفظ كنند اطلاعي در دست نيست. ولي در صورتي كه بذور در شرايط خشك و خنك نگهداري شوند، حداقل 3 سال قوه ناميه آنها حفظ مي شود.
دوره خواب باريجه
اين گياه از معدود گياهاني است كه داراي دوره خواب بسيار طولاني حدود 9ماه است.در اواخر خرداد ماه وقتي حرارت محيط به حدود 25 درجه سانتيگراد مي رسد، برگهاي اين گياه شروع به زرد شدن مي كنند و خشك مي شوند و فعاليت رويشي آن متوقف مي شود، ولي غده ها درون زمين سالم و زنده با حداقل فعاليت باقي مي مانند. ماه هاي تير تا اواسط اسفند ماه دوره خواب فيزيولوژيك اين گياه است و طي 9ماه از سال هيچ اندام سبزي توليد نميكند و پس از اين مدت با توجه به تامين نياز سرمايي در فصل زمستان و تامين رطوبت كافي در محيط در اوايل فروردين ماه سال بعد فعاليت رويشي آن آغاز می شود.
.در اين مرحله روي غده در ناحيه طوقه كلاهك پوششي خشك شده، جوانه انتهايي كه مربوط به سال رويشي قبل است، از روي طوقه جدا مي شود جوانه هاي مريستمي جديد شروع به فعاليت مي كند.
نحوه استخراج شيرابه
دو نوع باريجه اشكي و توده اي در بازار دارويي ارائه مي شود كه دو محصول، حاصل از دو نوع برداشت از گياه به ترتيب زير است.
# چنانچه ساقه هاي در جهت موازي با ساقه شكاف داده شود، در نتيجه شيرابه اي شيري رنگ و متمايل به زرد از آن خارج مي شود كه در نتيجه حرارت هوا به صورت تكه هايي شفاف بر روي گياه باقي مي ماند. اين ماده كه تقريباً عاري از ناخالصي است رنگي روشن و شفاف دارد و نوع باريجه اشكي است. مقدار اين نوع محصول كمتر بوده و از قيمت بيشتري برخوردار است.
## ابتدا خاك پاي گياه را كنار زده گودالي به عمق 20 سانتي متر دور آن حفر مي كنند سپس گياه را از قسمت يقه قطع مي كنند به اين ترتيب شيرابه گياه به سرعت خارج شده داخل گودال جمع مي شود. هر هفته يك بار با لايه اي به قطر نيم سانتي متر پايين تر ازمحل بريده شده قبلي، اصطلاحاً زخم را تازه مي كنند و موجب خروج شيرابه بيشتري مي شوند. اين عمل تا خشك شدن كامل شيرابه ادامه مي يابد. برداشت در اواسط و اواخر بهار صورت مي گيرد و به دليل قطع شدن كامل قسمت هوايي همچنين ضعيف شدن ريشه، گياه در خطر نابودي قرار مي گيرد، بدين جهت لازم است تا برداشت آن تحت كنترل شديد صورت گيرد.
مشخصات صمغ و اسانس باريجه
صمغ باريجه نيز مانند اغلب صمغ ها در بازار به دو صورت اشکي و توده اي عرضه مي شود .شيرابه باريجه داراي بوي تند ، طعم آن گس و بسيار نامطلوب است .مقدار اسانس شيرابه متفاوت و يبن 15 تا 26 درصد است . اسانس با روش تقطير با بخار آب بدست مي آيد و به رنگ زرد روشن و با بوي تند و داراي 85 ذرصد هيدرو کربور هاي ترپنوئيدي مانند آلفاپينن ( 7تا21 درصد ) ، بتاپينن ( 45تا 65 درصد ) و دلتا – 3 کارن ( 5/2 تا 16 درصد) است . بوي تند اسانس ناشي از ترکيبات نيتروژن دار نظير 2- متوکسي 3- ايزوبوتيل پيرازين و 5 – بوتيل 3- متيل 2- بوتيوات ، متيل و ترکيبات گوگرد دار مانند متيل اتيل پروپانيل دي سولفيد است . از ترکيبات ديگر اسانس مي توان از ميرسن و کادينن ، کادينول و الکل هاي سزکوئي ترپن نام برد.
در ايران استفاده از برخي روش هاي نا مناسب در تيغ زدن به منظور استخراج شيرابه ، زمينه از بين رفتن گياه و بلاخره نابودي آن را فراهم ساخته است . از اين رو، اهلي کردن و کشت اين گياه ضرورت دارد .
باريجه داراي 5/9 درصد اسانس ، 5/63 درصد رزين و 27 درصد صمغ است . نوع مرغوب آن نبايد بر اثر سوختن ، بيش از 10 درصد خاکستر بر جاي بگذارد .
خواص درماني و کاربري باريجه
باريجه اثر نيرو دهنده، ضد نزله و ضد تشنج دارد ولي امروزه کمتر در مصارف داخلي به کار مي رود . در آلمان سابقاً به عنوان قاعده آور و رفع بيماري هاي رحمي مصرف داشته است .در ايران به عنوان رفع درد معده از ان استفاده با عمل مي آيد.
مصارف صنعتي باريجه نسبتاً زياد است . از باريجه ، نوعي چسب مخصوص براي چسباندن سنگ هاي قيمتي مانند الماس و ... تهيه مي شود که در جواهر سازي مصرف دارد .
براي تهيه چسب ، 8 قسمت سريشم ماهي را در آب حل مي کنند ، معادل آن ، محلولي از يک قسمت الکل يک قسمت باريجه و يک قسمت کم آمونياک تهيه ميکنند و بدان مي افزايند . يا اين ترتيب ، چسبي بدست مي آيد و براي چسباندن شيشه ، الماس و سنگ هاي قيمتي بکار مي رود.
باريجه را بطور خوراکي به عنوان مقوي معده بکار مي برند در استعمال خارجي براي کوفتگي و زخم ها استفاده مي شود. صمغ باريجه در هند به عنوان محرک ، ضد عفوني کننده و داروي سينه و در موارد برونشيت هاي مزمن ، آسم و براي تقويت رحم تجويز مي شود.
مصارف صنعتي باريجه در کشور هاي غربي فراوان است ولي متاسفانه از چگونگي مصرف صنعتي آن در اين کشور ها اطلاعات دقيقي در دست نيست.
از مواد موثره باريجه در صنايع بهداشتي و نيز آرايشي به عنوان تثبيت کننده عطر و ادکلن استفاده مي شود . شيرابه باريجه از اقلام مهم صادراتي ايران است