گیاه دارویی مرزنجوش بستانی Origanum majorana
مرزنجوش بُستانی (مرزنگوش بستانی – مرزنگوش تر)
Origanum majorana
Syn: Majorana hortensis
Majoram
Lamiaceae
معرفی و گیاهشناسی
مرزنجوش بُستانی یکی از گیاهان دارویی قدیمی جهان است که مردمان مصر و یونان باستان این گیاه را می شناخته اند و از آن به عنوان ادویه استفاده می کرده اند. مرزنجوش بستانی گیاهی علفی و چندساله است که ارتفاع آن گاها به 50 سانتی متر نیز می رسد. برگ های تخم مرغی شکل و گل های سفید آن که توسط 4 ردیف براکته پوشیده هستند، از علائم مشخص برای شناسایی این گیاه محسوب می شوند. بوی بسیار زیبای این گیاه چنان انسان را به خود جلب می کند که یکی از اساتیدم نام این گیاه را ادکلن طبیعی گذاشته بودند.
پراکنش و نیازهای اکولوژیکی
مرزنجوش بستانی بومی جنوب غربی آسیا است و در کشورمان در مناطق جنگلی شمال بصورت خودرو یافت می شود. مرزنجوش بستانی در طول رویش به هوای گرم، نور کافی و رطوبت متوسط نیاز دارد.
کاشت، داشت و برداشت
تکثیر این گیاه معمولا توسط بذر و به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد. کشت مستقیم بذور در نیمه ی دوم اسفند ماه در زمین اصلی انجام می گیرد و در این مورد انتخاب بذور دارای قوه نامیه بالا اهمیت فراوانی دارد.
برداشت در زمان گل دهی گیاه صورت می گیرد که بصورت قطع اندام رویشی گیاه از فاصله ی 5 سانتی متری خاک است. عمل برداشت در شرایط مناسب محیطی تا 4 مرتبه در طول فصل رویش می تواند انجام گیرد.
فرآوری
سرشاخ های گلدار و برگ های این گیاه دارای اهمیت دارویی می باشند و دارای ترکیباتی چون اسانس، تانن، رزین، فلاونوئید و ... هستند. میزان اسانس در برگ های این گیاه بیشتر از سایر قسمت ها است و مهمترین اجزای اسانس شامل گاماترپینن، لینالول، آلفاترپینول و ... می باشند.
خواص درمانی و کاربرد
برگ ها و سرشاخه های گلدار این گیاه دارای خواص درمانی چون ضد نفخ، آرام بخش، مقوی معده و خلط آور هستند و در استعمال خارجی برای التیام زخم ها کاربرد دارند.
احتیاطات مصرف: هیچ موردی گزارش نشده است.
نحوه ی مصرف: 5 تا 10 گرم از اندام خشک شده ی گیاه را به صورت دمکرده به تعداد سه مرتبه در طول روز مصرف نمائید.
گیاه دارویی شیرین بیان Glycyrrhiza glabra
شیرین بیان
Glycyrrhiza glabra
Licorice
Fabaceae (Leguminosae)
معرفی و گیاهشناسی
شیرین بیان گیاهی است چندساله و از خانواده ی بقولات Fabaceae که ارتفاع آن گاها به 1 تا 2 متر می رسد. برگ های آن به فرم شانه ای مرکب فرد می باشند که برگچه های آن دارای حالت چسبناکی هستند. گل های شیرین بیان به رنگ های آبی یا آبی متمایل به ارغوانی و گاها زرد دیده می شوند. میوه ی این گیاه از نوع نیام است که معمولا هر میوه دارای 3 تا 6 عدد دانه ی لوبیایی شکل می باشد. ریشه ها و ریزوم های این گیاه دارای پوستی قهوه ای رنگ هستند که پس از جدا کردن این پوسته ی خارجی به سایر قسمت های ریشه می رسیم که به رنگ زرد دیده می شوند و دارای طعم شیرینی می باشند.
پراکنش و نیازهای اکولوژیکی
شیرین بیان در اکثر مناطق جهان بخصوص میان دو عرض جغرافیایی 30 و 45 درجه در نیمکره شمالی زمین می روید. این گیاه در کشورمان نیز پراکنش بسیار وسیعی دارد و در استان هایی چون خراسان (شمالی و رضوی)، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، گلستان، کردستان، فارس، اصفهان، تهران و ... مشاهده می شود. شیرین بیان بطور کلی گیاهی نورپسند است که در طول رویش به هوای گرم و رطوبت متوسط نیاز دارد.
کاشت، داشت و برداشت
تکثیر رویشی (تقسیم ریزوم و ریشه) روش تجاری تکثیر شیرین بیان می باشد اما این گیاه را بوسیله ی بذر نیز می توان تکثیر نمود که در اینجا به تکثیر رویشی این گیاه می پردازیم. در فصل پائیز (آبان ماه) ریزوم گیاهان 3 تا 4 ساله را پس از خروج از خاک به قطعات 15 تا 25 سانتی متری تقسیم می کنند. این قطعات را در ردیف هایی با فاصله ی 60 تا 80 سانتی متر و با فاصله ی30 تا 40 سانتی متر از یکدیگر کشت می نمایند. پس از کاشت بایست به سرعت آبیاری صورت بگیرد. شیرین بیان یکی از گیاهان دارویی است که بیشتر بصورت بهره برداری از طبیعت به بازار مصرف می رسد و کمتر مورد کشت و کار قرار می گیرد و جالب است که بدانیم ریشه ی این گیاه بصورت خشک شده یا عصاره، یکی از مهمترین اقلام صادراتی کشورمان در بخش گیاهان دارویی است و در بسیاری از کشورهای اروپایی نظیر انگلیس، بلژیک، فرانسه و ... مورد کشت وسیع قرار می گیرد.
برداشت ریشه های این گیاه در فصل پائیز سال سوم یا چهارم صورت می گیرد. این عمل در سطوح کوچک با استفاده از بیل و در سطوح وسیع توسط ماشین های مخصوص انجام می شود.
فرآوری
قسمت مورد استفاده ی این ریشه های این گیاه هستند که دارای ترکیبات مختلفی می باشند. مهمترین ترکیب موجود در ریشه های این گیاه اسید گلیسریزیک است که 50 بار از شکر شیرین تر می باشد و مقدار آن با توجه به شرایط محیطی و واریته ی گیاه بین 5 تا 20 درصد می باشد.
خواص درمانی و کاربرد
مهمترین خواص درمانی ریشه های این گیاه عبارتند از: ملین،خلط آور، مدر، درمان کننده ی زخم معده و اثنی عشر، موثر در درمان بیماری های دستگاه تنفس مانند برونشیت و التهاب نای و ... . در داروسازی از عصاره ی ریشه ها برای شیرین کردن طعم داروها بصورت گسترده استفاده می شود.
احتیاطات مصرف: مصرف بی رویه ی ریشه های این گیاه بدلیل تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش از اندازه ی هورمون آلدسترون ممنوع اعلام گردیده است. این حالت سبب عوارضی چون اختلال در فعالیت های متابولیسمی، بالا رفتن فشار خون و ... می گردد. مصرف این گیاه در دوران بارداری و شیردهی منع شده است.
نحوه ی مصرف: 1 تا 4 گرم از پودر ریشه ها را بصورت دمکرده و یا جوشانده به تعداد سه مرتبه در طول روز استفاده می کنیم.
تصاویر این گیاه
گیاه دارویی مریم گلی Salvia officinalis
مریم گلی
Salvia officinalis
Sage – Purple Sage
Lamiaceae
معرفی و گیاهشناسی
مریم گلی یک گیاه دارویی علفی و چندساله است که ارتفاع اش به 40 تا 80 سانتی متر می رسد. قسمت های مختلف این گیاه دارای کرک های خاکستری رنگ است و برگ های این گونه ی مریم گلی برخلاف گونه های دیگر بلند و نیزه ای شکل می باشد. گل های این گیاه به رنگ آبی مایل به بنفش هستند.
پراکنش و نیازهای اکولوژیکی
مریم گلی بومی مناطق شمال مدیترانه است و این گیاه بومی کشورمان نیست ولی بخاطر اهمیت دارویی اش در کشورمان کشت و کار می شود. مریم گلی گیاهی است که به گرما و هوای خشک برای رشد مطلوب نیاز دارد.
کاشت، داشت و برداشت
تکثیر این گیاه بوسیله ی بذر یا از طریق تقسیم بوته امکان پذیر است و برای این کار معمولا در روش کشت مستقیم بذور را در اواخر آبان ماه در ردیف هایی با فاصله ی 50 سانتی متر و با فاصله ی 50 سانتی متر از هم کشت می نمایند. کشت غیر مستقیم بذور در اوایل بهار با استفاده از خزانه هوای آزاد صورت می گیرد. نشاهای حاصل را در اوایل پائیز به زمین اصلی منتقل می نماییم. تکثیر این گیاه از طریق تقسیم بوته در مورد گیاهان 3 تا 4 ساله در فصل پائیز قابل انجام می باشد.
برداشت شامل چیدن برگ ها یا قطع پیکر رویشی گیاه است که از سال دوم به بعد می توان 2 تا 3 مرتبه این عمل را انجام داد.
فرآوری
برگ ها و سرشاخه های مریم گلی دارای اسانس، موسیلاژ، ترکیبی به نام سالوین، فلاونوئید، ساپونین و .. هستند. اسانس این گیاه دارای ترکیباتی چون تویون، سینئول، کامفور، پینن و .. است و به رنگ زرد بسیار کمرنگ می باشد.
خواص درمانی و کاربرد
برگ ها و سرشاخه های گلدار مریم گلی خواص درمانی متعددی دارند که مهمترین آنها عبارتند از: ضدعفونی کننده (در صورت استفاده ی خارجی)، ضدتشنج، کمک کننده به هضم غذا، کاهش دهنده ی قند خون، ضدنفخ و ... .
احتیاطات مصرف: مصرف این گیاه در دوران بارداری منع شده است و فرآورده های حاصل از این گیاه سبب کاهش ترشح غدد شیری در مادران می شوند.
نحوه ی مصرف: 2 تا 3 گرم برگ خشک شده را بصورت دمکرده سه بار در طول روز مصرف نمائید.
تصاویر این گیاه
گیاه دارویی ژینکو Ginkgo biloba
ژینکو (جینکو ـ درخت پرسیاوشان)
Ginkgo biloba
Ginkgo - Maidenhair Tree
Ginkgoaceae
معرفی و گیاهشناسی
ژینکو درختی است از زیرشاخه ی بازدانگان و تنها گیاه باقیمانده از خانواده ی ژینکو می باشد. ژینکو درختی است دوپایه (به ندرت یک پایه) و خزان کننده که ارتفاع آن به 30 تا 50 متر هم می رسد. برگ های دولبه ی آن به صورت متناوب بر روی شاخه ها قرار می گیرند. گل های زرد رنگ نر در این گیاه به فرم گل آذین شاتون و گل های ماده به صورت مجتمع در انتهای شاخه ها قرار دارند و ایام گلدهی آن در فصل بهار می باشد.
نیازهای اکولوژیکی و پراکنش
ژینکو درختی است نورپسند که به استرس هایی نظیر خشکی، آلودگی هوا و خاک و ... مقاوم می باشد. در خاک هایی با بافت های مختلف، pH های گوناگون و ... می تواند رشد کند. (در مورد محیط رشد ایده آل آن اطلاعاتی در دست نیست.)
ژینکو بومی شرق آسیا (کشور چین) است و در اکثر نقاط جهان امروزه پرورش داده می شود. در کشورمان نیز بصورت پراکنده در شهرهای شمالی، اطراف تهران، مشهد و ... کاشته شده است.
کاشت، داشت و برداشت
اطلاعات محدودی در این زمینه در دسترس می باشد. تکثیر این گیاه به دو طریق جنسی (بذر) و غیرجنسی (قلمه، پیوند و کشت بافت) امکان پذیر می باشد. تکثیر از طریق قلمه بیشتر مورد توجه می باشد زیرا در این روش جنسیت درختان حاصله مشخص خواهد بود. امروزه تکثیر این گیاه توسط کشت بافت بسیار مورد توجه قرار گرفته و تحقیقات گسترده ای در مورد بهینه سازی این روش در حال انجام می باشد.
برگ ها و گاها دانه های این گیاه مورد برداشت قرار می گیرند. بهترین زمان برداشت برگ ها در اواسط اردیبهشت و اوایل خرداد ماه است.
فرآوری
برگ های این گیاه دارای ترکیباتی چون: فلاونوئیدهای گلیکوزیدی (مانند کوئرستین، کامپروفیل)، بی فلاونوئیدها، جینکولیدها و ... می باشند.
خواص درمانی و کاربرد
با آنکه اثرات فیزیولوژیکی بیشماری برای این گیاه شناخته شده است ولی بهبود گردش خون در مغز و افزایش متابولیسم سلولی بیشتر مورد توجه بوده اند.
تصاویر این گیاه
مقالات علمی فارسی در مورد این گیا
گیاه دارویی رزماری (اکلیل کوهی) Rosmarinus officinalis
رزماری (رومارن - اکلیل کوهی)
Rosmarinus officinalis
Rosemary
Lamiaceae
معرفی و گیاهشناسی
رزماری گیاهی است چندساله و به فرم بوته ای که در تمامی فصل های سال سرسبز می باشد. برگهای باریک آن به صورت متقابل بر روی ساقه قرار می گیرند و گل های این گیاه به رنگ آبی مایل به بنفش می باشند. از خصوصیات این گیاه بوی فراوان برگ ها می باشد که آن را به عنوان یک گیاه معطر مشهور نموده است.
نیازهای اکولوژیکی و پراکنش
رزماری گیاهی است مقاوم به سرما و شرایط خشکی و این خصوصیت ها سبب شده است که در اکثر مناطق قابل کشت باشد. رزماری بومی مناطق مدیترانه است و در اکثر مناطق کشورمان به صورت محدود یا وسیع کشت می گردد. رزماری در بسیاری از کشورهای اروپایی به صورت وسیع کشت می شود.
کاشت، داشت و برداشت
رزماری بندرت و در شرایط خاصی تولید بذر می نماید و روش مرسوم تکثیر این گیاه قلمه می باشد. سرشاخه ها و برگ های این گیاه در اوایل دوره گلدهی برداشت می شوند که این عمل در سطوح کوچک به کمک داس و در سطوح وسیع بوسیله ی ماشین های برداشت مخصوص صورت می گیرد.
فرآوری
برگ های این گیاه دارای اسانس، تانن، فلاونوئیدها، ساپونین و آلکالوئید (رزماریسین) می باشند. اسانس این گیاه دارای اهمیت فراوانی است و کاربردهای فراوانی نیز دارد.
خواص درمانی و کاربردها
دمکرده ی برگ های این گیاه به عنوان ضد نفخ، ضد اسپاسم دستگاه گوارش و ... کاربرد دارند و این دمکرده در مصرف خارجی برای تقویت موی سر کاربرد دارد. اسانس گیاه بطور گسترده در صنایع آرایشی و بهداشتی استفاده می گردد و داروهایی از این گیاه در کشورمان تولید می گردد (مانند قطره رزمارینوس) که اکثرا برای تقویت موی سر و جلوگیری از ریزش مو می باشد.
احتیاطات مصرف: مصرف این گیاه بصورت خوراکی در زمان بارداری ممنوع اعلام شده است و همچنین مصرف زیاد آن سبب مسمومیت می گردد.
تصاویر این گیاه
گیاه دارویی علف لیمو Cymbopogon spp
علف لیمو
Cymbopogon spp
Lemon grass
Poaceae
معرفی و گیاهشناسی
علف لیمو یکی از گیاهان دارویی است که از 60 یا 70 سال پیش اهمیت زیادی پیدا کرده و در کشورهایی مانند هندوستان، چین و در قسمت های وسیعی از آفریقا و آمریکای جنوبی در سطوح وسیع کشت می گردد. علف لیمو گیاهی است چندساله از خانواده ی گندمیان که گونه های متعددی دارد و ارتفاع این گیاه بسته به شرایط محیطی بین یک تا دو متر می باشد. ریشه های این گیاه به صورت افشان و کوتاه هستند و برگ های این گیاه طویل و به رنگ سبز روشن می باشند. مهمترین گونه های جنس علف لیمو عبارتند از: C.citratus و C.flexuosus. گونه ای از جنس Cymbopogon با نام کاه مکی(C.olivieri)در مناطق جنوبی و غرب کشور بصورت خودرو می روید که بوی معطری داشته و ترکیبات اسانس این گیاه با علف لیمو تفاوت زیادی دارد.
پراکنش و نیازهای اکولوژیکی
علف لیمو بومی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. این گیاه بومی ایران نیست ولی اخیرا در مناطق شمالی کشور و در برخی گلخانه ها کشت و کار می گردد. علف لیمو به درجه حرارت زیاد، آبیاری منظم و نور فراوان نیاز دارد. خاک هایی با بافت لومی شنی و pH نسبتا اسیدی (5 تا 8) برای این گیاه بسیار مناسب می باشد.
کاشت، داشت و برداشت
تکثیر این گیاه به دو روش جنسی(کشت غیرمستقیم بذر) و غیر جنسی(تقسیم بوته) صورت می گیرد. در تکثیر جنسی، بذور این گیاه را در اواخر اسفندماه در خزانه ی زیر پلاستیک کشت می کنند و نشاها در اواخر بهار و یا در اوایل پائیز به زمین اصلی منتقل می شوند. تکثیر غیرجنسی این گیاه بصورت تقسیم بوته ی گیاهان 3 تا 4 ساله در پائیز می باشد. گیاهان در مزرعه در ردیف هایی با فاصله ی 50 سانتی متر و با فاصله ی 30 تا 50 سانتی متر از یکدیگر کشت می شوند.
در هنگام تولید نشا و در طول رویش مبارزه با علف های هرز ضروری می باشد. کاربرد کودهای ازته، پتاسه و فسفره در طول رویش این گیاه نقش مهمی در افزایش عملکرد این گیاه دارد.
علف لیمو گیاهی چندساله است و معمولا بعد از سال سوم این گیاه را از زمین خارج کرده و کشت دوباره صورت میگیرد زیرا طبق تحقیقات علمی، از سال سوم به بعد عملکرد این گیاه کاهش می یابد. برداشت این گیاه سه تا چهار بار در طول سال انجام می شود. نکته ی مهم در مورد برداشت این گیاه این است که این عمل بایستی قبل از گلدهی این گیاه صورت بگیرد و تا جای ممکن بایستی سعی شود که گیاه به گل نرود زیرا ساقه ی این گیاه در مرحله ی گلدهی چوبی شده و عملکرد اسانس گیاه کاهش می یابد. میزان عملکرد اسانس این گیاه بسته به شرایط محیطی و سن گیاه متفاوت است و بین 140 تا 300 کیلوگرم در هکتار می باشد.
فرآوری
برگ ها و ساقه های جوان این گیاه دارای اسانسی زرد رنگ (به میزان یک تا سه درصد) می باشد که بوسیله ی تقطیر با بخار آب استحصال می گردد. اسانس این گیاه دارای بویی شبیه لیمو است و به اسانس بادرنجبویه شباهت زیادی دارد. مهمترین اجزای اسانس علف لیمو عبارتند از: سیترال(80 درصد)، سیترونلول، ژرانیول و ... .
خواص درمانی و کاربرد
اسانس این گیاه دارای خواصی مانند آنتی باکتریال قوی، اشتها آور، ضد کرم و ضد نفخ است. مصرف موضعی این اسانس سبب کاهش دردهای روماتیسمی و عصبی می گردد. اسانس این گیاه دارای کاربرد بسیار وسیع در صنایع آرایشی و بهداشتی است و سالانه 6000 تن از اسانس علف لیمو در جهان تولید می گردد.
تصاویر این گیاه
گیاه دارویی گل راعی Hypericum perforatum
گل راعی (علف چای، هوفاریقون)
Hypericum perforatum
St. John's Wort
(SJW)
Hypericaceae
معرفی و گیاهشناسی
گل راعی گیاهی است علفی و چندساله با ارتفاع 30 تا 90 سانتی متر که دارای ساقه ای بدون کرک و تا حدودی خزنده است. برگ های این گیاه قاشقی شکل و بدون دمبرگ می باشند و دارای حفرات فراوان اسانس هستند که نام گونه ی این گیاه (perforatum) از همین ویژگی آن حاصل شده است. گل های زرد رنگ این گیاه در یک گل آذین دیهیم قرار گرفته اند. در مورد این گیاه در بین اروپائیان داستان های زیادی موجود می باشد که گل راعی را دافع ارواح خبیثه می دانند و نام جنس این گیاه (Hypericum) برگرفته از همین موضوع است. رقم توپاز آن دارای اهمیت فراوان دارویی است.
نیازهای اکولوژیکی و پراکنش
گل راعی گیاهی است آفتاب دوست و تا حدودی رطوبت پسند که در خاک هایی با بافت سبک تا متوسط با pH خنثی بخوبی رشد می نماید.
کاشت، داشت و برداشت
تکثیر این گیاه عمدتا توسط بذر و گاها توسط ساقه های رونده صورت می گیرد. بذور ریز این گیاه را بایستی در عمق کم کشت نمود و معمولا از کشت غیرمستقیم بذور استفاده می شود.
برداشت این گیاه در زمانی است که 50 درصد گل ها باز شده اند و این عمل شامل قطع پیکره ی رویشی این گیاه از نزدیکی سطح زمین می باشد. برداشت در یک روز آفتابی صورت گرفته و محصول را بایستی به سرعت در محلی تاریک خشک نمود.
فرآوری
سرشاخه های گلدار و برگ های این گیاه دارای ترکیباتی چون اسانس، تانن، هایپرسین، هایپرین، کولین، فلاونوئید ها و ... می باشند. اسانس این گیاه و روغن این گیاه (حاصل خیساندن گل های آن در روغن آفتابگردان است که به دلیل حضور هایپرسین در آن، به رنگ قرمز می باشد)
خواص درمانی و کاربرد
برخی از اثرات درمانی این گیاه عبارتند از: آرام بخش و ضد میگرن، درمان ناراحتی های ریوی، درمان مشکلات شب ادراری کودکان، درمان عفونت های دستگاه تناسلی زنان و ... .
در استعمال خارجی برای بهبود زخم ها و درمان سوختگی پوست بکار می رود. اخیرا توجه فراوانی به این گیاه جهت درمان ایدز شده است.
احتیاطات مصرف: مصرف بیش از حد این گیاه سبب نوعی حساسیت می شود که تحت تاثیر نور افزایش می یابد.
نحوه ی مصرف: 2 تا 4 گرم از آن بصورت دمکرده سه بار در شبانه روز
تصاویر این گیاه
مقالات علمی فارسی در مورد این گیاه
گیاه دارویی زرشک Berberidaceae
گیاه دارویی زرشک (یاقوت سرخ!!)
Berberis vulgaris
Barberry
Berberidaceae
معرفی و گیاهشناسی
زرشک درختچه ای است که بومی کشورمان بوده و بدلیل خواص متعدد خوراکی میوه ها و کاربرد های درمانی ریشه، ساقه و برگ آن دارای اهمیت فراوانی است و به جهت سازگاری خوب به زمین های کم بهره و تقریبا شور، نقش مهمی در طول تاریخ کشاورزی ایران دارد. زرشک درختچه ای است خاردار با ارتفاع 3 و گاها 6 متر که شاخه هایش دارای انشعابات فراوانی می باشند. برگ های بیضوی شکل آن تا حدودی ضخیم بوده و بصورت متناوب بر روی ساقه ها قرار می گیرد. گل های آن دو جنسی و به رنگ زرد بوده و بصورت گل آذین خوشه مشاهده می شوند. میوه ها به فرم سته و به رنگ قرمز می باشند که بقایای کلاله و خامه در انتهای آنها مشاهده می شود. عدد کروموزومی زرشک 2n=28 می باشد. زرشک معمولی (بی دانه) همان واریته B. vulgaris var. asperma می باشد.
نیازهای اکولوژیکی و پراکنش
زرشک درختچه ای مقاوم به سرما و خشکی، دارای نیاز نوری بالا و طالب خاک های نسبتا سبک لومی-شنی دارای زهکش خوب بوده و در ارتفاعات بالاتر از 1000 متر از سطح دریا بهتر رشد می نماید. گونه های مختلف جنس زرشک در سطح جهان پراکنده می باشند ولی گونه ی مذکور در ایران پراکنش زیادتری داشته و در استان های آذربایجان، مازندران، تهران، خراسان و ... مشاهده می شود.
کاشت، داشت و برداشت
زرشک عمدتا توسط پاجوش تکثیر می گردد. بدین منظور پاجوش های 2 تا 3 ساله را در آبان ماه یا آذر ماه جدا نموده و با فاصله 4 متر از یکدیگر کشت می نمایند. برداشت میوه ها در شهریور یا مهر ماه در هنگامی که کاملا قرمز شده اند و بصورت بریدن شاخه های حامل خوشه های میوه صورت می گیرد.
ترکیبات شیمیایی و فرآوری
شاخه ها و برگ ها دارای آلکالوئید بربرین، آلکالوئید بربامین، تانن و ... بوده و میوه ها حاوی اسید تارتاریک، اسید سیتریک، اسید مالیک و برخی قندها می باشد. فرآوری میوه ها برای تهیه مواد غذایی چون شربت، مربا و ژله صورت می پذیرد.
خواص درمانی و کاربردها
میوه زرشک دارای خواصی چون صفرابر، قابض و مقوی است. برگ ها و شاخه ها بدلیل داشتن آلکالوئیدهایی همچون بربرین، بربامین و ... در پزشکی نوین کاربردهای گسترده ای پیدا نموده اند که می توان به مواردی چون ضدباکتری، درمان اسهال، درمان اعتیاد، کاهش پوسیدگی دندان و ... اشاره نمود.
از میوه زرشک جهت تهیه مربا، شربت، ژله و ... استفاده می شود. از ساقه ها برای رنگرزی الیاف به رنگ زرد و در هندوستان از تانن استخراج شده از قسمت های مختلف گونه ای دیگر از زرشک برای صنایع چرم سازی استفاده می شود. بطور کل کاربردهای اندام های مختلف این گیاه در مناطق مختلف بسیار گسترده و متفاوت است.
تصاویر این گیاه
رازک Cannabinaceae
رازک
Humulus lupulus
Hops
Cannabinaceae
مقدمه و گیاهشناسی
رازک گیاهی است با قدمت بیش از هزار سال که از گذشته دارای کاربرد های دارویی و نوشابه ای بوده است و از قدیم الایام در اروپا در باغچه های منازل کشت می شده است. رازک گیاهی است دوپایه، علفی، چندساله (بجز گونه ی H. japonicus که یکساله می باشد)، بالا رونده (ساقه ی این گیاه در جهت عقربه های ساعت به دور قیم می پیچد)، دارای رشدی بسیار سریع (20 تا 50 سانتی متر رشد در هر هفته) که تا 10 متر می تواند ارتفاع داشته باشد.برگ های این گیاه سه تا پنج لوبه می باشند که بصورت متقابل بر روی ساقه قرار می گیرند. گل های ماده بصورت مخروطی شکل و گل های نر بصورت خوشه در کنار برگ ها آویزان می باشند. مخروط های ماده که اصطلاحا به میوه ی رازک مشهور می باشند. رازک دارای ارقام مختلف و فراوانی است که هر یک از این ارقام دارای کاربرد متفاوتی می باشند.
نیازهای اکولوژیکی و پراکنش
از لحاظ نیاز های اکولوژیکی به آب و هوایی نسبتا خنک و متوسط دمای 15 تا 18 درجه سانتی گراد نیاز دارد. رازک در مناطقی می روید که دارای حداقل 550 تا 600 میلیمتر بارندگی می باشند و توصیه می شود که در مناطق بادخیز و همچنین دارای سطح آب زیرزمینی بالا از کشت این گیاه خودداری شود. رازک به خاک های دارای بافت لومی و غنی از ترکیبات کلسیمی و دارای pH تقریبا خنثی احتیاج دارد.
این گیاه در مناطق شمالی کشورمان بصورت خودرو یافت می شود.
کاشت، داشت و برداشت
رازک از نظر بیولوژیکی گیاهی بالارونده است و در صورت عدم استفاده از داربست، کاهش چشمگیر محصول مشاهده خواهد شد. در تهیه داربست، تیرک های اصلی را از جنس چوب یا سیمان با فاصله 12 متر نصب می نمایند. در فواصل 3 متری دو ردیف سیم فولادی با ضخامت شش میلیمتر جهت کشت گیاهان قرار میگیرد.
اکنون به روش های تکثیر رازک اشاره می کنیم:
1- بذر
2- قلمه ساقه
3- قلمه ریشه (در مقیاس وسیع و تجاری)
کشت قلمه ها در فصل پائیز یا بهار صورت می گیرد. در گودال هایی به عمق 30 تا 40 سانتی متر، قلمه ها طوری در گودال قرار می گیرند که ریشه ی آنها در عمق 15 سانتی متری عمق زمین قرار بگیرد.
رازک در آغاز رویش نیاز به ازت و پتاس فراوانی دارد ولی در مرحله گلدهی به فسفر زیادی نیاز دارد. وجین علف های هرز، حذف گیاهان بیمار، حذف شاخه های عقیم، مبارزه با آفات و بیماری ها از دیگر اعمال مهم در مرحله ی داشت می باشند.
برداشت گل های ماده رسیده که به رنگ زرد مایل به سبز می باشند. رنگ زرد ناشی از حضور لوپولون در مجاری ترشحی است. این رنگ 5 تا 8 روز مشاهده می گردد و بایستی به سرعت گلها برداشت گردند. زمان برداشت معمولا در اواسط مرداد یا اواخر شهریور است و برداشت این گیاه همواره با دستگاه های مخصوص صورت می پذیرد.
ترکیبات شیمیایی و فرآوری
در ناحیه ی تحتانی فلس های گل های ماده حفرات حاوی مواد موثره وجود دارند. مواد موثره ی موجود در گل های ماده ترکیبات رزینی و اسانس می باشند که در این میان ترکیبات رزینی دارای اهمیت فوق العاده ای هستند. ترکیبات رزینی موجود در گلهای ماده ی رازک به دو دسته ی آلفا اسید های تلخ و بتا اسید های تلخ تقسیم بندی می شوند.
خواص درمانی و کاربردها
عمده ترین خواص درمانی این گیاه عبارتند از: آرام بخش و خواب آور، آنتی بیوتیک ملایم (بر علیه باکتریهای گرم مثبت) و ... . از عصاره ی حاصل از گل های ماده ی رازک در صنایع نوشابه سازی بصورت بسیار گسترده استفاده می گردد. رازک ویژگی‌های خاصی به ماء الشعیر می‌دهد. با رسوب پروتئین ها باعث شفافیت آن میشود. عطر خاصی به آن می‌بخشد.
تصاویر این گیاه
گیاه دارویی به لیمو Lippia citriodora
به لیمو
Lippia citriodora
Lemon verbena
Synonyms: Aloysia citriodora , Aloysia triphylla , Verbena triphylla
Verbenaceae
معرفی و گیاهشناسی
به لیمو درختچه ای است خزان پذیر از خانواده ی شاهپسند که ارتفاع این گیاه به 3 تا 5 متر نیز میرسد. برگ های این گیاه به صورت کشیده و به رنگ سبز کمرنگ دیده می شوند و بصورت دسته های سه تایی بر روی ساقه قرار می گیرند. گلهای این گیاه به رنگ بنفش کمرنگ بصورت گل آذین پانیکول در انتهای ساقه وجود دارند. جنس Lippia دارای بیش از 200 گونه است که در این بین L.citriodora دارای اهمیت ویژه ای می باشد.
پراکنش و نیازهای اکولوژیکی
به لیمو گیاهی است بومی کشورهای آمریکای جنوبی (شیلی و پرو) که بطور وسیع در باغ های کشورهای اروپایی کشت می گردد. این گیاه امروزه در شمال کشورمان کشت و کار می گردد و گونه های بومی ای نیز از جنس Lippia در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشورمان وجود دارند.
به لیمو برای رشد به هوای گرم، نور فراوان و رطوبت بالا نیاز دارد و به سرما حساس می باشد. برای رشد به خاک هایی با بافت سبک و لومی نیازمند است و pH خاک مناسب برای این گیاه 5/6 ذکر گردیده است.
کاشت، داشت و برداشت
در زمینه ی کشت و کار این گیاه اطلاعات بسیار محدودی موجود است. تکثیربه لیمو به آسانی در تابستان بوسیله ی قلمه صورت می گیرد و بهتر است جهت ریشه دار شدن قلمه ها، آنها را مدتی در زیر سایبان قرار دهیم. نیاز این گیاه به عناصری چون نیتروژن و پتاسیم بیشتر از سایر عناصر می باشد.
فرآوری
برگ ها و پیکر رویشی تازه ی این گیاه حاوی اسانسی می باشند که بوی لیمو می دهد و آنچنان عطر دلنشینی دارد که همیشه به عنوان یک گیاه معطر در باغ های سلطنتی اسپانیا کشت می شده است. ترکیب اصلی اسانس به لیمو سیترال می باشد و سایر اجزای اسانس آن عبارتند از: لیمونن، کارون، لینالول، ژرانیول و ... .
خواص درمانی و کاربرد
برگ ها و پیکر رویشی این گیاه دارای خاصیت تب بر، مسکن، ضدنفخ، کمک کننده به هضم غذا، آرامش بخش و ... هستند. چای به لیمو فوق العاده آرام بخش و تسکین دهنده اعصاب است. اسانس این گیاه در صنایع غذایی و در تهیه ی انواع عطر و ادکلن بسیار کاربرد دارد. به لیمو یکی از گیاهانی است که امروزه در باغ های آروماتیک کشورهای اروپایی بوفور کشت می گردد.
تصاویر این گیاه
زیره سبز Cuminum cyminum
گل آذین از نوع چتر مرکب می باشد و هر چتر مرکب به سه تا شش چترک ختم می شود. و هر چترک دارای سه تا چهار گل می باشد. براکته های گشیده و خطی در زیر چتر مرکب به صورت حلقه ای مجتمع شده و گریبان نامیده می شود.
● مقدمه
زیره سبز با نام علمی L. Cuminum cyminum گیاهی است از خانواده apiaceae ، یکساله ، معطر ، بدون کرک (جز میوه) ساقه علفی با انشعابات دو تایی و گاهی سه تایی می باشد. ساقه گیاه شیار دار بوده و دارا ی بافت کلانشیم محیطی است .همچنین گیاهی است یکساله کوچک و علفی که ارتفاع آن ۶۰ سانتیمتر است ریشه آن دراز و باریک برنگ سفید ، ساقه آن راست و برگهایش به شکل نوار باریک و نخی شکل و برنگ سبز می باشد (۴و۶).
گل آذین از نوع چتر مرکب می باشد و هر چتر مرکب به سه تا شش چترک ختم می شود. و هر چترک دارای سه تا چهار گل می باشد. براکته های گشیده و خطی در زیر چتر مرکب به صورت حلقه ای مجتمع شده و گریبان نامیده می شود. براکته های قاعده هر گل نیز در قاعده چترک ها به صورت حلقوی وجود داشته و گریبانک نامیده می شود. میوه دوکی شکل بوده و در دو سر باریک می باشد و از نوع دو فندقه شیزوکارپ است که شامل دو مریکارپ میباشد . جنین دانه کوچک بوده و در البومین محصور است و به شدت به جدار مریکارپ فشرده است.
بخش شکمی جدار مریکارپ مسطح و بخش پشتی آن محدب است و دارای ۵ ضلع برجسته یا خطوط پره مانند طولی است که این پره ها یکی در پشت ، دو تا در طرفین و دو تا در حاشیه مریکارپ قرار دارند.
از هر پره یک دسته آوندی عبور می کند که آوند های چوبی در داخل و آوند های آبکش در داخل قرار دارند.گرده افشانی در این گیاه توسط باد و به ندرت حشرات انجام می گیرد . چتر ها از پائین بو ته به سمت بالا و از اطراف به مر کز تولید بذر می کنند که نشان دهنده گل اذین نامحدود آن است(۲).
● شرح گیاه
گیاهی کوچک، علفی به ارتفاع ۱۵ تا ۵۰ سانتی متر و دارای ریشه دراز باریک به رنگ سفید و ساقه ای راست و منشعب به تقسیمات دو تایی است منشأ اولیه آن ناحیه علیای مصر و سواحل نیل بوده است ولی امروزه به حالت نیمه وحشی در منطقه وسیعی از مدیترانه ، عربستان ، ایران، و نواحی مختلف می روید و یا در این نواحی پرورش می یابد.
برگهای آن متناوب، شفاف، بی کرک، منقسم به بریدگیهای بسیار نازک و ظریف ولی دراز و نخی شکل است. گلهائی کوچک ، سفید یا صورتی رنگ و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. میوه آن بیضوی کشیده، باریک در دو انتها، بسیار معطر ، به طول ۶ میلی متر، به قطر ۵/۱ میلی متر و پوشیده از تارهای خشن است.بعضی از واریته های این گیاه میوه های عاری از تار دارند.رنگ میوه بر حسب واریته های مختلف گیاه ممکن است زرد تیره یا خرمائی مایل به سبز و یا خاکستری باشد(۴).
● نیاز اکولوژیکی
چون زیره سبز گیاهی مدیترانه ای است، لذا در طول رویش به حرارت مناسب و نور کافی نیاز دارد مقدار اسانس گیاهان که در مناطق گرم با نور فراوان می رویند بیش از مناطق دیگر است. این گیاه در مرحله گل دهی و تشکیل میوه به رطوبت کمتری نیاز دارد. خاکهای با بافت متوسط و خاکهای لوم شنی، خاکهای مناسبی برای تولید زیره سبز هستند. کشت در خاکهای سبک شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی مناسب نیست چون این خاکها شرایط را برای ابتلای گیاهان به بیماریهای قارچی آماده می کنند. PH خاک برای کشت زیره سبز ۵/۴ تا ۲/۸ مناسب است(۲).
● آماده سازی خاک
در اوایل پائیز ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده به زمین اضافه نموده و سپس شخم زده می شود و در ادامه زمین را باید تسطیح نمود. خاک باید نرم باشد وسله تولید نکند قبل از کشت زمین را آماده و آنرا کرت بندی می کنند (۱).
● تاریخ و فواصل کاشت
از تناوب کاشت زیره با گیاهان تیره جعفری باید خوداری نمود. زیرا زیره سبز به بیماریهای قارچی بسیار حساس بوده و بیماریهای گیاهان تیره جعفری کم و بیش مشابه هستند.
تکثیر گیاه توسط بذر صورت می گیرد. تاریخ کشت به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. بطوریکه در مناطق معتدل یک محصول پائیزه در مناطق سرد به صورت یک محصول بهاره کشت می شود اواسط پائیز (آبان ماه) زمان مناسبی برای کشت پائیزه است. در حالیکه کشت بهاره در اسفند انجام می گیرد.
اگر زیره سبز ردیفی کشت شود،فاصله ردیف ها ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر مناسب است.هر هکتار زمین به ۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم بذر با کیفیت نیاز دارد. عمق بذر به تناسب بافت خاک بین ۵/۱ تا ۲ سانتی متر مناسب است. پس از کشت از انجام هر گونه عملی که سبب جابجائی بذر شود باید خودداری نمود (۲).
● کاشت
کشت زیره سبز توسط بذر و مستقیماً در زمین اصلی صورت می گیرد. مدتی قبل از کاشت زمین را باید آبیاری نمود. بذرها را می توان پس از مخلوط کردن با ماسه نرم به صورت دست پاش در سطح زمین پاشید در بعضی نقاط زیره سبز را به صورت ردیفی کشت می کنند.برای افزایش قوه رویشی بذرها را باید به مدت ۲۴ تا ۳۶ ساعت در آب خیس نمود.
پس از کاشت بلافاصله باید زمین را آبیاری کرد. آبیاری نباید شدید باشد تا بذرها شسته شود و در مرکز کرتها متراکم شود.دومین آبیاری باید ۸ تا ۱۰ روز پس از اولین آبیاری انجام گیرد. رویش بذرها پس از دومین آبیاری آغاز می شود. چنانچه منطقه کشت از دمای بالایی برخوردار باشد باید ۵ تا ۶ روز پس از دومین آبیاری مجدداً گیاهان را آبیاری نمود. این آبیاری سبب می شود تا رویش بذرها تکمیل شود گیاهان را باید هر ۱۲ تا ۲۰ روز (بسته به شرایط آب و هوائی) آبیاری کرد. اضافه کردن ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار ازت ۴۰ تا ۵۰ روز پس از کشت به همراه آبیاری سبب افزایش عملکرد می شود (۲) .
● داشت
چون زیره سبز ارتفاع کمی دارد و اگر امکان رویش به علفهای هرز داده شود،نه تنها می تواند بر زیره سبز غلبه کند و جذب آب و کسب نور را دچار اشکال سازند، بلکه سبب انتشار و گسترش آفتها و بیماریها نیز می شوند لذا وجین علف های هرز ضروری است. هنگامیکه ارتفاع بوته ها به پنج سانتی متر رسید باید وجین علف های هرز را آغاز و در طول رویش زیره سبز علفهای هرز را باید دو تا سه مرتبه وجین کرد. برگرداندن خاک بین ردیفها نیز نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد. آبیاری باید با دقت انجام گیرد. هنگام گل دهی و تشکیل میوه، گیاهان به حداقل آبیاری نیاز دارند. آبیاری زیاد نه تنها سبب کاهش عملکرد می شود بلکه شرایط را برای ابتلاء به بیماریهای قارچی آماده می کند.
بیماریهای قارچی زیره سبز یکی سفیدک سطحی است که برای مبارزه با آن باید از قارچ کش های سولفوره و تابل به مقدار یک کیلوگرم در هکتار یا از کاراتان به مقدار ۵/۰ لیتر در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد.از دیگر بیماری قارچی بلایت زیره است که در مرحله گل دهی به گیاهان آسیب می رساند.وجود لکه های قهوه ای رنگ بر روی ساقه،برگها از علائم این بیماری است برای مبارزه با آن از قارچ کش های حاوی ترکیبات مس نظیر دیتان، بلیتوکس (Blitox ۵۰)، کوپرومار (Cupromar) به مقدار ۶/۰ تا ۱ کیلوگرم در هکتار می توان استفاده نمود پوسیدگی ریشه نیز از بیماریهای دیگر زیره است که در تمام مراحل رویش زیره سبز را تهدید می کند که جهت کنترل از مخلوط کاراتان و دیتان می توان استفاده نمود (۲).
● برداشت
محصول معمولاً ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز پس از کشت آماده برداشت میشود از اردیبهشت تا اوایل خرداد می توان زیره سبز را برداشت نمود. عمل برداشت معمولاً با دست انجام می گیرد. گیاهان را با دست از ریشه بیرون کشیده یا با داس برداشت می کنند. سپس آنها را باید خشک نمود. پس از بوجاری باید بذرها را از سایر اندام ها جدا و با استفاده از جریان هوا آنها را تمیز و بسته بندی کرد.
عملکرد بذر بسیار متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. از هر هکتار ۸/۰ تا ۱ تن بذر تولید می شود (۲).
● دامنه انتشار
▪ خراسان:
سبزوار ، علی آباد، مشهد ،صالح آباد تهران ، بین تهران و سمنان در ناحیه ای بنام کیش لک در ارتفاعات ۹۰۰ متری به حالت خودرو و نیمه خودرو سمنان ، دامغان ، سرخه در ۱۱۰۰ متری پرورش آن در غالب نواحی مساعد صورت می گیرد.
● ترکیبات شیمیایی
زیره دارای تانن ، روغن زرین و اسانس است . اسانس زیره را از تقطیر میوه له شده تحت اثر بخار آب بدست می آورند . این اسانس مایعی است بیرنگ که در اثر ماندن ابتدا برنگ زرد و سپس قهو ه ای رنگ می شود .
بوی زیره مربوط به آلدئیدی بنام کومینول است . مقدر کومینول در زیره بسته به محل کشت آن بین ۳۰ تا ۵۰ درصد است .
ضد تشنج است . برای برطرف کردن بیماری صرع مفید است. در دفع گاز معده موثر است . قاعده آور است . عرق آور است. برای رفع برونشیت از دم کرده زیره استفاده کنید . برای برطرف کردن سوءهاضمه مفید است. ترشحات زنانگی را برطرف می کند. برای تحریک اشتها زیره سبزه را با سرکه و آب مخلوط کرده و قبل از غذا بخورید . برای برطرف کردن قطره قطره ادرار کردن زیره را تفت داده و سرخ کنید سپس با آب بخورید . برای رفع نفخ روده و معده می توانید دم کرده زیره را تنقیه کنید . برای التیام زخم چشم ، دانه های له شده زیره سبز را در آب برنج خام خیس کرده و سپس مایع بدست آمده را قطره قطره روی زخم چشم بریزید. هنگامیکه اطفال شیر خوار دل درد دارند و نفخ در شکم شان پیچیده چند قطره اسانس زیره را با روغن بادام مخلوط کرده و با آن شکم آنها را ماساژ دهید . و بالاخره زیره را در غذاهایی که نفاخ هستند مخصوصا حبوبات استفاده کنید(۱).
● سرما و مقاومت به آن در گیاهان:
▪ تنش دمای پایین
یکی از مهمترین عوامل محیطی محدود کننده رشد گیاهان، دمای پایین می باشد. گونه های مختلف گیاهی از نظر قابلیت تحمل به تنش دمای پایین، بسیار متفاوتند. گیاهان گرمسیری حساس به سرما، حتی در دمای بالاتر از دمای انجماد بافتها، بطور جبران ناپذیری آسیب می بینند. گیاه بواسطه اختلال در فرآیندهای متابولیکی، تغییر در خواص غشاءهای سلولی و اندامکی، تغییر در ساختمان پروتیینها و اثرات متقابل میان ماکروملکولها، و نیز توقف واکنشهای آنزیمی دچار صدمه میگردد. گیاهانی که به یخبندان حساس ولی به سرما متحمل هستند، در دمای اندکی زیر صفر قادر به ادامه حیات بوده، ولی بمحض تشکیل کریستالهای یخ در بافتها، بشدت آسیب می بینند(۵و۳). این در حالی است که گیاهان متحمل به یخبندان قادر به ادامه حیات در سطوح متفاوتی از دماهای یخبندان هستند، البته درجه واقعی تحمل بستگی به گونه گیاهی، مرحله نمو گیاه و مدت زمان تنش دارد(۳).
قرار گرفتن گیاهان در معرض دمای زیر صفر منتج به تشکیل کریستالهای یخ در فضای بین سلولی، خروج آب از سلولها و از دست رفتن آب سلول (پسابیدگی) میگردد. بنابراین، تحمل به یخبندان با تحمل به پسابیدگی (که در اثر خشکی یا شوری زیاد بوجود می آید)، همبستگی شدیدی دارد(۵). پسابیدگی ناشی از یخبندان سبب اختلالات گوناگونی در ساختمانهای غشایی از جمله بهم چسبیدن غشاءها میگردد. اگرچه پسابیدگی سلولی ناشی از یخبندان، علت اصلی صدمات ایجاد شده در اثر یخبندان می باشد، ولی عوامل دیگری هم در این امر دخالت دارند. کریستالهای در حال رشد یخ سبب وارد آمدن خسارات مکانیکی به سلولها و بافتها میشود. دمای بسیار پایین حاکم در شرایط وقوع یخبندان فی نفسه و پسابیدگی ناشی از آن سبب واسرشتگی پروتیینها و تخریب کمپلکس های ماکروملکول میگردد. وجه مشترک همه تنشهای پیچیده ای نظیر دمای پایین، تولید گونه های اکسیژن فعال (ROS) می باشد، که میتواند سبب صدمه دیدن ماکروملکولهای مختلف درون سلول گردد(۵). دمای پایین بخصوص وقتی با یخبندان همراه باشد، با سیستمهای موثر جلوگیری کننده از تولید اکسیژن فعال که عامل وقوع تنش اکسیداتیو است، همبستگی دارد(۵و۳).
گیاهان نواحی معتدله با فعال نمودن مکانیزم سازگاری به سرما که منتج به افزایش تحمل به یخبندان میگردد، به دمای پایین واکنش نشان میدهند. این فرآیند سازگاری با تغییر نحوه ابراز برخی ژنهای مسوول واکنش به تنش همراه است. این ژنها تولید پروتیینها و متابولیتهای نگهدارنده ساختمانهای سلولی و حافظ نقش آنها در مقابل اثرات منفی یخبندان و پسابیدگی ناشی از آن را کنترل می نمایند. تغییر در ابراز ژتهای عامل واکنش به سرما توسط مجموعه ای از فاکتورهای رونوشت برداری که به محرکهای دمایی واکنش نشان میدهند، کنترل میگردد(۳).
در اثر سرما تغییرات وسیعی در رفتار غشاها ، چربی ها آنزیم ها رنگیزه ها و اسکلت سلولی گیاهان گرمسیری بوجود می آید. برخی از این تغییرات می توانند به عنوان اثرات اولیه ای تلقی شوند که منجر به عدم تعادل متابولیکی ، تلفات آب نشت یون ، از دست رفتن جایگزینی سلولی و نهایتا مرگ سلول می شوند(۳و۵).
مکانیزم هایی که گیاهان مقاوم به سرما بدان وسیله از تغییرات جلوگیری می کنند به خوب شناخته نشده است و تحقیقات بسیار زیادی برای درک اینکه چگونه غشاها و پروتئین ها به نحوی تغییر می یابند که می توانند در مقابل سرما پایدار بمانند ، لازم است. مقاومت به سرمازدگی یک صفت چند ژنی است و بنا بر این اصلاح گران در اتقال صفت مقاومت به سرما به گیاهان حساس به سرما با مساله پیچیده ای روبرو هستند(۵).
سرما و یخ زدگی همه ساله خسارات قابل توجهی را به اقتصاد وچرخه تولید کشورتحمیل می کند. بنابر این برای مقاومت گیاهان به سرماویخ زدگی لازم است تا مدیریت تنش رعایت شود.
به گزارش خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) سعید ترکش اصفهانی_کارشناس ارشد اصلاح نباتات در مقاله ای به بررسی اثرات سرما بر گیاهان پرداخته است.
در این مقاله آمده است: سرما و یخ زدگی ازمهمترین عوامل قهری خسارتزا درمحصولات کشاورزی است وهمه ساله خسارات قابل توجهی را به اقتصاد وچرخه تولیدکشور تحمیل می کند.
سهم عامل تنش سرما و یخبندان نسبت به سایر عوامل تهدید کننده در زیربخشهای زراعی و باغی از وزن بسیار بالایی برخوردار است و پهنه وسیعی از حاصلخیزترین مناطق تولیدی کشور ما و قسمت عمده محصولات اقتصادی مهم کشورهمه ساله در معرض تهدید تنش سرما و یخزدگی قرار دارند.
این مقاله در خصوص تعریف تنش و عوامل تنش زا می افزاید: تنش عبارت است از هر گونه انحراف معنی دار از شرایط بهینه برای زندگی موجود زنده، و عوامل تنش زا باعث تغییر و اختلال در فرایندهای فیزیولوژیکی گیاهی می شوند واز این طریق تولید گیاهان زراعی را تحت تاثیر قرار می دهند(۵) .
تنشهای محیطی عبارتند از:عوامل بیماری‌زا،علفهای هرز،آفات ،آسیب هایمکانیکی،درجه حرارت،آب،خاک و ...
همچنین انواع یخبندانها که باعث خسارتهای زیادی می شوند عبارتند از: یخبندانهای تشعشعی و یخبندانهای انتقالی.
این مقاله در خصوص روشهای مقابله با خسارتهای ناشی از سرما و یخبندان می افزاید: روشهای فعال (کوتاه مدت) و روشهای غیرفعال (درازمدت) برخی از این روشها هستند.
همچنین آنچه که معمولا در جهت مقابله با سرما و یخبندان انجام می شود, حفاظت در برابر یخبندانهای تشعشعی است و روشهای حفاظتی نقش چندان موثری برای مقابله با یخبندانهای انتقالی ندارد.
بخاریها- سیستمهای آبیاری و ماشینهای باد از مهمترین روشهای حفاظتی کوتاه مدت هستند.
خصوصیات استفاده از بخاریها عبارتند از: بالا بودن هزینه سوخت ،کارآیی بیشتر در باغهای میوه نسبت به مزارع ، حداکثر کارآیی در شرایط وارونگی دمایی، مزیت تعداد زیاد بخاریهای کوچک بر تعداد اندک بخاریهای بزرگ.
همچنین اساس استفاده از سیستمهای آبیاری، افزایش ظرفیت و هدایت گرمایی خاک و آزادسازی گرمای نهان آب در هنگام یخ زدن را باعث می شود،که انواع ان عبارت است از:
▪ آبیاری سطحی (غرقابی و شیاری)، آبیاری بارانی ، سیستمهای آبپاش(رودرختی و زیردرختی) و آبیاری قطره ای.
▪ استفاده از روش ماشینهای بادنیز، تنها در صورت وجود وارونگی دمایی کارآیی استفاده دارند تا به صورت ترکیبی با سایر سیستمهای حفاظتی مورد استفاده قرار گیرند و میزان کارآیی انها به شدت وارونگی دما بستگی دارد .
سایر روشهای حفاظتی فعال نیزعبارت است از:
ـ استفاده از بالگرد،
ـ دستگاههای مولد مه،
ـ پوشاندن گیاه با پوششهای مخصوص،
ـ مالچ پاشی،
ـ استفاده ازپوشش کف یا فوم،
ـ استفاده از سیستم ) SIS Inverted Sink (Selected ،
ـ استفاده از سیستمهای تلفیقی،
ـ استفاده از بالگرد سبک در نقاط تجمع هوای سرد در سطح مزارع، پرواز بالگرد در ارتفاع پایین جهت بر هم زدن لایه های وارونگی و پوشش خاک با استفاده از مالچ جهت جلوگیری از هدر رفت گرمای خاک(۳).
انواع سیستم های SIS نیز عبارتند از:
▪ دستگاه HEAT DRAGON جهت گرم کردن هوای سرد مجاور سطح زمین،
▪ دستگاه HEAT DRAGON جهت گرم کردن هوای سرد مجاور سطح زمین.
مهمترین روشهای حفاظتی غیرفعال نیز عبارتند از: انتخاب مکان مناسب، انتخاب محصول، انتخاب واریته، پوشش زمین، عملیات به زراعی(کوددهی, هرس, شخم,آبیاری, تاریخ کاشت, عمق کاشت, و....)، به کارگیری سیتمهای نظارتی جامع مجهز به حسگرهای دمایی و زنگ اخبار(Monitoring)و استفاده از مواد شیمیایی است.
بنابراین: اصلاح برای مقاومت به سرما و اصلاح برای مقاومت به یخزدگی (از نظر تئوری، عملی و مفهومی)از یکدیگر متفاوت است، منظور ازسرما، کاهش دما به حدود صفر درجه سانتیگراد ویا چند درجه بالاتراست که می تواند برحسب نوع گیاه ودرجه مقاومت آن، به اندامهای مختلف(گل، برگ، میوه، جوانه وشاخه) خسارت وارد کند(۵).
این مقاله گیاهان را از نظر طبقه‌بندی انها براساس واکنش آنها به دماهای پایین ، به گیاهان: حساس به سرما، حساس به دماهای سرد بالای صفر، حساس، حساس به درجه حرارتهای یخبندان کم یا دماهای نزدیک به صفر درجه سانتیگراد، کمی مقاوم، زنده‌ماندن در دماهای انجماد تا -۵ درجه سانتیگراد، نیمه‌مقاوم، زنده‌ماندن در دماهای انجماد در محدوده -۵ تا -۱۰ درجه سانتیگراد، بسیار مقاوم، زنده‌ماندن در دماهای انجماد در محدوده -۱۰ تا -۲۰ درجه سانتیگراد، خیلی زیاد مقاوم، گونه‌های با حداکثر مقاومت به یخزدگی که توانایی تحمل سرماهای بسیار شدید(فراسردی) را دارند.
اساس ژنتیکی تحمل به سرما عبارت است از: پلی ژن بودن وراثت اکثر صفات مهم اقتصادی از جمله مقاومت به سرما و یخبندان، تحت تاثیر محیط بودن این صفات و دشواری اندازه گیری آنها، متکی بودن مطالعه این صفات بر روشهای آماری پیچیده و شاخصهای آماری مانند میانگین, واریانس, کوواریانس, شاخصهای چندمتغیره و.....
استراتژی های بهنژادی برای افزایش مقاومت گیاهان به سرمانیز عبارتند از: اصلاح تدریجی گیاهان برای مقاومت به سرما و یخبندان از طریق کاربرد روشهای مرسوم اصلاحی و انتخاب، انجام هیبریداسیون بین گیاهان زراعی و خویشاوندان وحشی آنها که دارای صفت مقاومت به سرما و یخبندان هستند، اهلی‌کردن گونه های وحشی که در محیطهای سرد به خوبی رشد می‌کنند از طریق اصلاح و انتخاب برای بهبود صفات زراعی آنها، شناسایی ژنهای مقاومت به سرما و یخزدگی، کلون‌کردن آنها و دست‌ورزی ژنتیکی آنها با استفاده از روشهای بیولوژی مولکولی، معرفی ژنی خالص و نو به محیطهای سرد به منظور وسعت بخشیدن به منابع پایه ژنی، مثال‌های کمی در مورد هیبریداسیون بین‌گونه‌ای شامل گوجه‌فرنگی و گندم وجود دارد(۳و۵).
در جمعیتهای اصلاح شده و سازگار گیاهان مختلفی مانند ذرت، تنوع ژنتیکی فراوانی برای مقاومت به تنش سرما دیده شده است اما استفاده از نژادهای خارجی مقاوم نیز موقعیتهای مناسبی را جهت اصلاح مقاومت به‌تنش سرما در این گیاهان فراهم می کند .
به عنوان مثال در اصلاح سیب زمینی می‌توان از منابع ژنتیکی وحشی مانند گونه‌های وحشی سیب زمینی مقاوم به یخزدگی به عنوان والد در تلاقی‌ها استفاده کرد.
این مقاله در پایان می افزاید: در هر گیاه زراعی عملکرد نتیجه نهایی تمامی فرآیندهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی، از زمان سبزشدن تا بلوغ فیزیولوژیکی و تأثیرات متقابل این فرایندها با محیط است، اختلاف بین عملکرد ثبت شده و میانگین عملکردها، به عواملی که از بروز کامل پتانسیل ژنتیکی گیاهان جلوگیری می‌کنند مربوط میشود، برای تعدادی از مؤلفه های صفات مقاومت به سرما، تنوع ژنتیکی وجود دارد. ترکیبی از مقادیر کمی از این تنوع، با برخی ازتکنولوژی‌های دقیق اصلاحی که در اینجا بحث شد، میتواند زمینه را برای دستکاری ژنهایی در زمینه‌های ژنتیکی خالص فراهم سازد.
در مناطقی که گیاهان حساس به سرما کشت میشود، هر جا که دماهای سرد درطول فصل رویش غالب است، اصلاح مقاومت به سرما که منجر به تولید بهتر در مزرعه میشود، میتواند قسمتی از تفاوت بین‌عملکردهای بهینه و عملکرد واقعی را کاهش دهد.
منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com