سیکاس Cycas
گونه ای از خانواده
سیکاداسه Cycadaceae و از جنس سیکاس Cycas میباشد و درخت نواحی
استوائی و نیمه استوائی محسوب می شود .
شاید از عنوان این شرح
تعجب کرده باشید و بخود بگوئید ، سیکاس Cycas گیاه کوچکی است که در گلدان و
در گلخانه
تربیت می شود و اطلاق نام درخت به آن صحیح به نظر نمی رسد .
ولی باید به اطلاع
خوانندگان گرامی و علاقمندان برسد که این گیاه به بلندی چند
متر می رسد و بلندی گونه سیکاس Cycas medica که در ایالت کوئین لاند Queen Land واقع در شمال شرقی استرالیا وجود دارد 20 متر است .
بودائی ها این درخت را
نشانه جاودانی Im morteite می دانند .که گونه های مهمی نظیر سیکاس
سیرسینالیس C.Circinalis و سیکاس رولوتا C.revoluta به بلندی 10 تا 15 متر و یا تنه خیلی
کوتاه مانند سیکاس رومفی C.rumphii و سیکاس توآرسی C.thouarsii دارند .
این درخت در
جنوب ژاپن در جزیره ماداگاسکار در آندونزی ، در هندوستان و در سریلانکا ( سیلان) و
استرالیا وجود دارد .
درخت سیکاس Cycas در هیچ جا بطور انبوه و زیاد وجود ندارد
بلکه به شکل دسته های کوچک در سواحل دریا دیده می شوند .
سیکاس
Cycas با نگاه اول
شبیه به درختان خانواده نخلها به نظر میآید و در قدیم
آن را از خانواده نخل ها میدانستند و لینه Linne گیاهشناس مشهور نام علمی
آن را ابتداء لینه Linne که از نام محلی نخل کوسکا Kuscas گرفته
شده تعیین کرد و سپس آن را جزو طبقه سرخس ها ( به علت شباهت برگهای فنر
مانند سرخس در موقع بازشدن ) دانست .
ولی حقیقت این است که سیکاس
گیاه
خاصی است و دردنیا کمتر خانواده هائی ازگیاهان با
آن شباهت و قرابت دارند .
درخت سیکاس Cycas به حالت وحشی در ماداگاسکار وجود دارد .
ولی در قاره آفریقا از
این درخت
بطور وحشی دیده نمی شود .
و این امر می رساند که
در موقع پیدایش این گیاه در این جزیره فاصله بین این جزیره و قاره آفریقا وجود داشته
که متعلق به دوره زمین شناسی تریاس یعنی در حدود 35 میلیون سال پیش است .
زیرا دانه سیکاس Cycas نمی
تواند از راه دریا به خشکی یعنی ماداگاسکار برسد . چون دانه ها در مدت زمان کمی
که روی
آب بمانند نیروی نامیه خود را از دست می دهند .
در استرالیا نیز این گیاه بطور
وحشی وجود دارد .
تنه این درخت از
بقایای دمبرگها تشکیل شده ، سنگین و به مقدار کمی خشبی است و قسمت نزدیک به سطح
زمین آن بسیار محکم است .
در داخل تنه یا مغز آن
مایع چسبنده و لزجی وجود دارد که ماده غذائی خوبی را تشکیل می دهد .
در روی تنه اصلی گاهی
انشعاباتی بخصوص در درخت نر بوجود می آیند .
سیکاس
Cycas درخت دو پایه ای است ( پایه نر و پایه ماده ) و
پایه نر دارای کیسه محتوی گرده گل و گیاه ماده دارای تخمدان است .
برگهای پایه نر کوتاه
، پهن و کلفت بوده و در سطح زیر آن چندین کیسه گرده وجود دارد که بوسیله یک شکاف طولی
مقدار بسیار زیادی گرده گل به خارج می ریزند .
برگهای پایه ماده مسطح
است و از کرکهای خرمائی رنگ پوشیده شده و در سطح بالائی آنها شرابه ای انگشت مانند
یا دندانه دار می باشد .
در حاشیه دو طرف مسطح
دارای برگهای پایه ماده یک تا پنج تخمدان وجود دارند .
برگهای بارخیز در آغاز
رویش بهم فشرده بوده ولی بعدآ از هم فاصله می گیرند و بالاخره برگهای حاوی انتهای تنه
درختانی که دارای برگهای بارخیز هستند به رشد خود ادامه داده و تولید
برگهای جدیدی گرداگرد انتهای گیاه می نمایند و هرساله برگهای جدیدی به
همین شکل ظاهر می شوند .
طول برگهای سیکاس Cycas ممکن
است به دو متر برسد و رنگ آنها سبز تیره می باشد .
عرض برگها نسبت به
گونه سیکاس Cycas فرق
می کند. به ترتیب که گونه سیکاس سی انسیالیسCiecinalis دارای پهنه برگ کم عرض و گونه سیکاس
رولوتا C.revoluta دارای برگ نوک تیز یا نیزه ای
میباشد .
برگهای قدیمی پس از 3
تا 5 سال ( در شرایط عادی ) زرد شده و می افتند . ( در سیکاس های زینتی باید
برگهای زرد شده را قطع کرد ) برگهای پایه نر در گونه سیکاس
رومفی C. rhumphlii به رنگ زرد روشن بوده و در موقع گل دادن بوی
نامطبوعی پخش می کند .
و رومفیوس Rumphius طبیعی دان قرن هفدهم که این گونه به نام
او مشخص گردیده ، گفته است که تحمل وجود چنین گیاه بدبوئی
بسیار مشکل است .
گشن گیری ( تلقیح) :
چند گرده گل پایه نر
به علت وجود قطرات مایع چسبنده روی تخمدان قرار میگیرند و سپس داخل تخمدان شده و
سبب تلقیح تخم میگردند و پس ازمدتی تولید دانه ای به رنگ قرمزروشن یا نارنجی
تیره میشود .
قشر خارجی دانه که کم
و بیش گوشتی می باشد قشر داخلی سفت سنگ مانندی را می پوشاند که داخل آن که اصطلاحا آنرا
نَرَکی داخلی یا ( آندوسپرم Endosperme ) می نامند دارای تعدادی کروموزوم (n)است
که پس از رسیدن دانه تامین غذائی مورد نیاز جنین را می نماید و از
پوستک چوب پنبه ای پوشیده شده است داخل آن تخم قرار دارد و قسمتی از لپه
های آن اغلب بهم چسبیده اند .
معمولا اندازه دانه ها
از گردو بزرگتر نیست ولی در گونه سیکاس توآرسی C.thouarsii که ویژه ماداگاسکار است دانه ها به
بزرگی تخم غاز می رسند .
اگر بیش از یکسال از
رسیدن دانه ها نگذشته باشد دانه ها به آسانی می رویند .
در آغاز رویش کلاهک
انتهای ریشک پوسته را شکافته و ریشه خارج شده و بطرف زمین متوجه میشود . ولی لپه ها در
داخل دانه میمانند و از مواد غذائی موجود در دانه تغذیه می کنند و این
عمل سبب رشد گیاهک شده و به زودی اولین برگ
ظاهر می
شود .
نکته بسیار جالبی که
در اینجا می توان به اطلاع خوانندگان عزیز رسانید این است که ریشه های ویژه این گیاه در
زیر ریشه های عادی قرار دارند و گروه ریشه های گوشتی دوشاخه ای
، انگشتی شکل با منظره مرجانی تمایلی به رشد به طرف پائین ندارند و با جلبکهای آبی
رنگ ، مانند ، آنابنا همزیستی دارندو اگر این ریشه ها قطع شوند برگهای
جوان به خوبی رشد خواهند کرد .
آب و هوا و خاک :
بطوریکه توضیح داده شد
درخت
سیکاس Cycas آب و هوای استوائی و نیمه استوائی را
دوست دارد . و رویش آن در مناطق معتدله با زمستانهای سرد باید در محلهای
نسبتا گرم
و گلخانه
انجام شود .
این گیاه در
تابستان به آب زیاد و منظم احتیاج دارد و مشروط بر اینکه گلدان طوری قرارر داده شود که آب از ته آن به آسانی خارج
شود و در زمستان نباید گلدان را
در سینی یا ظرف دیگری قرار داد که آب در زیر گلدان راکد بماند
در غیر این صورت سیکاس زرد می شود .
این گیاه به
خاک
قوی که در عمق زیاد نرم باشد احتیاج دارد و بهترین خاک
مخلوطی از ماسه و رُس و خاک برگ پوسیده است .
موارد استفاده از سیکاس :
توجه : قسمتهای مختلف
این گیاه
دارای سمیت کمی می باشند .
ولی بومیان با علم به
این موضوع به خود تلقین می کنند که سم اگر بمقدار کم مصرف شود خاصیت درمانی دارد .
1 – برگهای این درخت که
گاه به عنوان مواد غذائی مورد استفاده قرار می گیرد نسبتا سمی بوده ولی در
جزایر کئی Kei و ملوک Maluques برگهای جوان را می برند و بعنوان سبزی می خورند .
2 – میلیونها برگ این
درخت
( گونه سیکاس رولوتا C.revoluta )
از ژاپن
به کشورهای اروپائی و آمریکای شمالی صادر و فروخته می شوند و در تاج گلهای
روی قبور مردگان و عید آخرین یکشنبه قبل از عید پاک مورد استفاده قرار
می گیرند .
3 – بومیان از دانه و
آرد حاصل از مغز بعنوان آرد ساکو Sagous ، درخت
سیکاس پس از خشک کردن ، شستن و گرم کردن استفاده می کنند .
4 – از دانه های این گیاه پس
از پختن به عنوان دارو استفاده می شود .
5 – بومیان جزیره ملوک
در قدیم دانه های این گیاه را پس از خشک شدن آسیاب کردن و پختن به صورت
سوپ در مراسم عزاداری میخوردند.
6 – ساکنین جزایر ،
سلب مایع بدست آمده از پختن دانه این گیاه را به بچه
های خود می خوراندند تا از شیطنت آنها که مانع فعالیت و آزادی عمل درکارشان
می شوند راحت شوند .
7 – سیکاس Cycas درمناطق
معتدله به عنوان گیاه زینتی در منازل و باغات وگلخانه
ها پرورش
داده میشود .
بیماریها و آفات :
تا کنون بررسیهای لازم
در مورد آفات و بیماریهای این گیاه بعمل نیامده ، ولی
از لحاظ فیزیولوژیکی معلوم گردیده که در روی برگ بعضی از سیکاس
های موجود در باغات و منازل لکه های کوچک گرد سفید یا زرد رنگ مشاهده می
شود که علت آن را کمی مقدار فسفر خاک می دانند .
ولی هنوز در ایران
بررسیهای علمی درباره این گیاه به عمل نیامده است و در کتب خارجی نیز
توضیحاتی در این خصوص داده نشده است .
تکثیر :
زیاد کردن سیکاس Cycas به
دو روش کاشتن بذر و یا قلمه زدن امکان پذیر است :
الف – کاشتن
بذر : زیادکردن این گیاه بوسیله کاشتن بذر رسیده آن میسر است .
ب – قلمه زدن : اگر قسمت انتهائی تنه را قطع کرده و
بعنوان قلمه در زمین قرار دهیم ، حتی اگر چند ماهی
از قطع آن گذشته باشد ، شروع به تولید ریشه می نماید .
همچنین اگر تنه سیکاس Cycas را
به قطعات کوچکی تبدیل کنیم و حتی پس از مدتی این قطعات را در خاک
قرار دهیم سبز شده و ریشه می دهند .
در ژاپن عادت براین
دارند که این نوع قلمه ها را در خاکی که با براده آهن مخلوط
شده قرار دهند و به این طریق است که به گونه سیکاس رولوتا C.revoluta نام ژاپنی سوتتیسو Soteetsoe یعنی سبزی خارج شده از آهن داده اند .
منبع : مرکز مقالات کشاورزی