نماتد گال بذر (Seed - Gall Nemtod )
به این بیماری، نماتد گال زای گندم نیز گفته میشود. عامل این بیماری، نماتد Anguina tritici (Steinb.) Chit. میباشد و انگل اجباری است. بیماری در بسیاری از نقاط کشور گزارش شده است و درجات آلودگی در فارس، خوزستان، ایلام، اصفهان، کرمانشاه، تهران، زنجان، کرمان، مازندران، لرستان، آذربایجان و سایر مناطق متفاوت میباشد.
در سالهای اخیر با توسعه کشت گندم، بیماری نماتد گال گندم در استان خوزستان روند صعودی پیدا کرده است. با نمونه‌گیری از محموله‌های تحویلی به مراکز خرید گندم همراه با ذکر مشخصات کشاورز و سابقه مزرعه، درسال 1376 بیش از 600 نمونه، سال 1377 حدود 1649 نمونه و در سال 1378 نیز 1105 نمونه بررسی گردید که مشتمل بر 12 شهرستان استان خوزستان بود. نتایج نشان داد در سال 76 میانگین آلودگی استان 7/46 درصد و میانگین خسارت 35/0 درصد، سال 77 میانگین آلودگی 23/40 درصد و میانگین خسارت 37/0 درصد و سال 78 میانگین آلودگی 08/39 درصد و میانگین خسارت 3/0 درصد برآورد گردید. بررسی خسارت براساس وزن هزار دانه نمونه و تعداد گال موجود در نمونه بود. در ضمن تفاوت معنی‌داری بین میزان آلودگی و ارقام مختلف دیده نشد ( بایمانی و همکاران ،1379).
نشانه‌های بیماری
در اثر این بیماری فاصله بین گره‌های ساقه گندم کم و در نتیجه ساقه‌های آلوده کوتاهتر از ساقه‌های سالم شده و پیچیدگی هایی در طول ساقه و نیز در برگها ایجاد میشود. سنبله‌های بیمار کوچک و گلوم‌های خیلی باز هستند، زیرا اغلب دانه‌ها یا همه آنها به رنگ قهوه‌ای ـ سیاه در آمده و در واقع اینها گال‌هایی با اندازه کوچکتر از دانه‌سالم گندم می‌باشند. درصورتی که این گال‌ها در آب خیسانده و خرد شوند، تعداد زیادی لارو متحرک نماتد از آن بیرون می‌آیند.
چرخه بیماری
نماتد گال بذر به صورت لاروهای سن 2 و به حالت غیرفعال درون دانه‌های آلوده گندم که گال بذر نامیده میشود، به سر میبرد، هنگامی که دانه‌های سالم همراه با بذرهای آلوده کاشته شوند، از این‌گال‌ها هزاران لارو سن 2 در خاکهای مرطوب آزاد میشوند. بنابراین وجود رطوبت برای آغاز فعالیت لاروها و حرکت آنها در خاک ضروری است. بر خلاف بسیاری از نماتدهای بیماریزای گیاهی، A.tritici روی ریشه‌ها تغذیه نمی‌کند، بلکه وقتی به دانه سالم گندمی که در حال جوانه‌زدن است می‌رسد به آن چسبیده و با رسیدن به جوانه انتهایی به صورت انگل خارجی آن در می‌آید. موقعی که سنبله‌ها ظاهر میشوند، لاروها به درون گلهای در حال تشکیل نفوذ پیدا کرده و به صورت انگل داخلی درمی‌آیند. پس از مدتی این لاروها به نماتدهای بالغ تبدیل شده و جفتگیری نموده و تعداد زیادی تخم تولید می‌کنند. پس از آنکه میزبان کامل شد، بسیاری از تخمها تفریخ شده و لاروهای زیادی در گال‌ها بوجود می‌آیند. موقع برداشت گندم، گال‌های بذر با دانه‌های سالم مخلوط شده یا روی زمین می‌ریزند. در محیط‌های خشک، لاروهای سن 2 نماتد موجود در گال‌ها، غیرفعال مانده و سالها دوام می‌آورند. A.tritici علاوه بر بیماری گال بذر که در گندم بوجود می‌آورد، موجب انتقال بیماری باکتریایی خوشه صمغی یا زردی خوشه گندم که عامل آن باکتری Rathayibacter tritici است و نیز بیماری پیچیدگی و سیاه شدن خوشه و برگ گندم که عامل آن قارچ Dilophospora alopecuri است، می‌گردد.
مبارزه
بهترین و عملی‌ترین روش‌های مبازه با این بیماری، بوجاری صحیح و اصولی بذرهای گندم قبل از کاشت و اجرای تناوب با گیاهان غیرمیزبان حداقل به مدت 2 سال میباشد.
به منظور دستیبابی به ارقام مقاوم و متحمل گندم نسبت به نماتد گال زای بذر گندم، بذور 30 رقم گندم نان و 23 رقم گندم دوروم با تیمار 8 عدد گال و جمعیت 20960 عدد لارو سن دوم نماتد برای هر گال، مایه‌زنی و در گلخانه با دمای 35-15 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 70-30 درصد کاشته شدند. دو ماه پس از کاشت، آماربرداری از وضعیت رشدی گیاهان و علایم آلودگی به نماتد صورت گرفت. اندازه گیری ارتفاع 10 بوته از تیمارهای مختلف گندم نشان داد که میانگین ارتفاع بوته‌های آلوده حدود 6 سانتی‌متر از بوته‌های سالم کوتاهتر است. جمعیت لارو سن دو نماتد برروی برگهای یک بوته آلوده شمارش شد و براین اساس برروی برگهای اکثر ارقام گندم نان و دوروم لارو سن دوم نماتد مشاهده و شمارش گردید. در پایان فصل کاشت محصول کلیه تیمارها برداشت گردیده و بذور تشکیل شده پس از جدا کردن از پوسته نسبت به تولید گال بررسی شدند. نتایج نشان داد از بین ارقام گندم نان، رقم‌های؛ آزادی، هیرمند،داراب و تریتیکاله به ترتیب با جمعیت متوسط لارو سن دوم درون هر گال؛ 11000 ، 1200 ، 1450 ،620 ،1500 عدد و از بین ارقام گندم دوروم، رقم‌های یاواروس 3 ، 6، 7 و 18 به ترتیب با جعیت 3100 ، 6500 ، 4300 ، 2350 ، 5100 و 3600 عدد، میزبان نماتد می‌باشند ( احمدی و باروتی ، 1381 ).
علاوه بر بیماریهای مندرج در این نوشتار ( که در ابتدا از آنها به عنوان مهمترین بیماریهای گندم در کشور یاد شده است )، چند بیماری باکتریایی مانند سوختگی باکتریایی برگ و خوشه صمغی گندم و نیز چند بیماری ویروسی همچون کوتولوگی زردجو و نوارک ایرانی گندم روی گندم در کشور وجود دارد که به نوبه خود دارای اهمیت می‌باشند. در مورد بیماریهای غیر انگلی نیز مطلب اخیر صدق می‌نماید. در خاتمه مجدداً یادآور میشود اعمال مدیریت صحیح زراعی و اجرای مدیریت تلفیقی بیماری (IDM) نقش مهمی در کنترل بیماریهای گندم ایفا می‌نمایند.
سپتوریای سنبله گندم ( Septoria glum blotch )
به این بیـــماری، سوختگی گلوم یا سوختگی سنبله گندم نیز گفته میشود . به نقل از ارشاد (1374)، ابراهیمی و میناسیان در سال 1352 قارچ Stagonospora nodorum را از خوزستان گزارش نموده‌اند. از آن سال تا بهار 1381 گزارشی از این بیماری در کشور وجود نداشته است. در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد 1381، نمونه‌هایی از گندم‌های مزارع استان گلستان با علایم سوختگی در سنبله و تیره‌شدن ساقه در ناحیه زیر محور سنبله، جمع‌آوری و در آزمایشگاه اقدام به بررسی روی آنها شد. طی این بررسیها پیکنیدیوم‌ها و پرتیسیوم‌های قارچ عامل بیماری روی سنبله گندم مشاهده و از بافتهای آلوده جداسازی گردید. با توجه به مشاهدات میکروسکوپی، مشخصات مراحل غیرجنسی و جنسی قارچ به شرح زیر بود: پیکنیدیوم‌ها به صورت فرو رفته در بافت (زیراپیدرمی )، کروی شکل و به رنگ قهوه‌ای روشن (عسلی) بوده که در سطح فوقانی گلوم‌ها تشکیل‌شده و اندازه‌آنها 210-160 میکرومتر بود. پیکنیدیوسپورها بیرنگ، استوانه‌ای، مستقیم گاهی با خمیدگیهای نامنظم، اغلب با سه بند و با نوک و انتهای گرد بوده و اندازه آنها 4-2 * 32-15 میکرومتر بود. تحت شرایط مرطوب این اسپورها بصورت رشته‌های صورتی رنگ از دهانه پیکنیدیوم خارج می‌شدند. پریتسیوم‌ها بصورت فرورفته دربافت، کروی شکل و به رنگ قهوه‌ای تا سیاه بود و اندازه آنها 200-120 میکرومتر بود. در دهانه هر یک پاپیل کوچکی وجود داشت که از اپیدرم خارج گردیده و اندازه آن حدود 15 میکرومتر بود. آسک‌ها چماقی شکل، استوانه‌ای یا خمیده، برخی پایه‌دار، با دیواره دو جداره ضخیم که در هر یک هشت آسکوسپور وجود داشت. اندازه آسک‌ها 10-8 * 64-48 میکرومتر بود. آسکورسپورها تا حدودی دوکی شکل، بیرنگ تا کهربایی، با سه بند که در محل بند فشردگی داشته، سلول ما قبل آخر متورم و اندازه آسکوسپورها 6-4 * 32-23 میکرومتربود. براساس مشخصات مرفولوژیک، قارچ عامل بیماری در مرحله غیر جنسی Stagonospora nodorum (Berk.)E.Castellni and (syn. Septoria nodorum (Berk.)Berk. aupd Berk . and E.G.Germano phaeosphaeria و Broome)و در مرحل جنسی nodorum ( E.Muller) Hedjaroude میباشد.
بنا بر آنچه که شرح داده شد، این نخستین گزارش تفضیلی از بیماری سپتوریای سنبله گندم نان در کشور میباشد (آقاجانی، کاظمی، دهقان، صلاتی وارشاد؛ منتشر نشده).
به دلیل بذرزاد بودن عامل بیماری، وجود این بیماری در استان گلستان میتواند از اهمیت اقتصادی قابل توجهی برخوردار باشد. از سوی دیگر، عامل بیماری علاوه برگلوم، پهنک و غلاف برگ و جوانه‌ها را نیز مورد حمله قرار می‌دهد.
منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com منبع: www.ake.blogfa.com