مقدمه:دلايل تقاضا براي محصولات ارگانيك در سطح جهان:1- اولين دليل مهم براي تقاضاي جهاني نسبت به محصولات ارگانيك وجود خواص غذايي بهتر و طبيعي اين محصولات نسبت به محصولات توليد شده در سيستم زراعي رايج و محصولات اصلاح شده است .مطالعات نشان ميدهد ارزش غذايي و ويتامينها در غالب محصولات ارگانيك و اصلاح نشده بسيار بيشتر از محصولات سيستم رايج است از اين جمله ميتوان به محتوي بيشتر ويتاميهايي مانند ويتامين B-C و ويتامين E و ليكوپن و مواد معدني همچون منيزيم آهن و روي در محصولات باغي مانند گوجهفرنگي و وجود آنتياكسيدانها و اسيدهاي آمينه مفيد در ساير محصولات اشاره كرد. 2- دومين دليل تقاضا براي اين محصولات مطابقت زيست محيطي اين محصولات چه از فرايند توليد تا انتقال به مصرف كننده و نيز سيستم جامع اكولوژيكي مديريت اين مزارع است كه حداقل آسيب زيست محيطي و حداكثر تطابق آن با سيستمهاي طبيعي در بر دارد.
3- آخرين دليل براي درخواست توليد محصولات ارگانيك در سطح دنيا وجود باورهای مذهبی و اخلاقی است که این باور ها محيط زيست را بعنوان محيطي براي پرورش نسلهاي گذشته حال و آينده و به جهت توليد غذا براي نسلهاي مختلف در نظر ميگيرد وهر گونه صدمه زدن به آن را از لحاظ اخلاقي و يا مذهبي را محكوم ميكند . اخبار حاكي از آنست كه حتي مسيحيان آمريكا در سال جديد ميلادي اقدام به خريد كاجهاي نوئلي كه بصورت ارگانيك توليد شده بود ميكردند و تمايل بيشتري نسبت به خريد اين محصولات و وجود داشته و اين تمايل تنها در مواد غذایی خلاصه نمی شود.تعريف كشاورزي زيستي:با اينكه كشاورزي زيستي به سيستمي اطلاق ميشود كه از واريتههاي اصلاح نژادشده ژنيتيكي و كودها و سموم شيميايي استفاده نميكند. ليكن اين تعريف جامعي براي كشاورزي زيستي نيست. كشاورزي ارگانيك يك سيستم مديريتي جامعي است كه كميت و كيفيت محصولات از توليد تا فرآوري و انتقال به مصرف كننده، سلامت خاك، گياه، حيوان، انسان، ميكروارگانيسمها و محيط سياره زمين بعنوان يك موجود زندة واحد، اصول اكولوژوكي و محيط زيست، اصول عدالت و روابط اجتماعي و احترام به مخلوقات و اصول پايداري زيستي در آن مد نظر است.تعريف فوق توسط فدراسيون بينالمللي جنبش كشاورزي ارگانيك ارائه شده است(IFOAM) .روند افزايش سطح زيركشت مزارع ارگانيك در جهان:همانطور كه در آمار جهانی ملاحظه می گردد از سال 1985 ميلادي كه اولين برآورد از مزارع ارگانيك و سطح زيركشت آن در دنيا صورت گرفت تاكنون تعداد زيركشت مزارع ارگانيك در دنيا سيري صعودي داشته و اين نشاندهندة تقاضاي روزافزون براي محصولات زيستي در جهان است. در بين كشورهايي كه اقدام به كشت ارگانيك نمودهاند استراليا و كلاً قارة اقيانوسيه بيشترين ميزان و كشورهاي آفريقايي داراي كمترين ميزان سطح زير كشت براي محصولات ارگانيك ميباشند اين مطالعات توسط شركت SOEL كه مركز آن در كشور آلمان بوده و تحقيقات و فعاليتهاي خود را در زمينة كشاورزي ارگانيك و آموزش و سلامت انجام ميدهد صورت گرفته است.در كشورهاي آسيايي چين بيشترين ميزان سطح زيركشت محصولات ارگانيك بوده و كشورهايي مانند ايران تاكنون فعاليت ثبت شدهاي در اين زمينه در سطح دنيا نداشتهاند.اصول و روشها:حفاظت خاك بعنوان يك موجود زندة واحد بعنوان اولين و اصليترين هدف در كشت ارگانيك مد نظر قرار ميگيرد. بطوريكه ساير عوامل و نهادها بايد به گونهاي باشد كه در دراز مدت سبب حاصلخيزي بيشتر خاك و احياي اكوسيستم زندة آن گردد.اقداماتي كه در كشاورزي ارگانيك انجام ميشود به قرار زير است:- كشت مخلوط- كود سبز- مالچهاي زيستي- تناوب زراعي- شخم حداقل يا عدم شخم- استفاده از عناصر غذايي مكمل مجاز- استفاده از بقاياي گياهي و دامي- تغذيه موجودات مفيد خاكزي- گياهان پوششينهادهها در كشاورزي زيستي:- كود دامي- كود سبز- مالچهاي كاه و كلش- ميكروارگانيسمهاي مفيد- حشرات مفيد- استفاده از سموم زيستي- نيروي انسانيدر مطالعاتي كه صورت گرفته است نشان ميدهد ميزان دومادة فلاوينوئيد و آنتوسيانينها د ر4 سيستم مورد مطالعه از اين قرارند:الف- سيستم رايج كه تيمار آن با kg40 كود نيتروژن شيميايي در هكتارب- سيستم ارگانيك نوع اول كه با kg300 كود دامي در هكتار تيمار شده است.ج- ارگانيك نوع دوم كه به جاي كود دامي از kg100 در هكتار باكتري ريزوبيوم و قارچ مايكو ريزا استفاده كرده است.د- ارگانيك نوع سوم كه تلفيقي از ارگانيك نوع اول و دوم است.- آسيبپذيري گياه زراعي در سيستم رايج:استفاده از سموم شيميايي سيستم تك كشتي و دادن كودهاي شيميايي باعث مشكلاتي براي گياه زراعي شده .مديريت آفات و بيماريها:- كنترل بيولوژيكي- تناوب زراعي- كشت مخلوط- كمربندهاي حفاظتي- كشت گياهان تله- مديريت علفهاي هرز- گياهان مانع- حفظ موازنة عناصر غذايي- گزينش واريته مناست با شرايط منطقه- بذر پاك- حذف گياهان بيمار- استفاده از مواد طبيعي براي كنترل پاتوژنها- تاريخ كاشت مناسبمديريت علفهاي هرز:- تناوب زراعي و كشت مخلوط- محصولات علوفهاي چند ساله- آللوپاتي- انتخاب گياه زراعي مناسب- مديريت گياه زراعي(تاریخ کاشت، عمق کاشت،تراکم و ...)-كنترل مكانيكي و استفاده از شعلهمقايسه انرژي ورودي در كشاورزي رايج و ارگانيك براي بعضي محصولات زراعي در تمامي محصولات بررسي شده بسيار بيشتر از سيستم ارگانيگ است. كه اين امر خطرات زيست محيطي بسياري كه تو سط سيستم رايج اكوسيستم را تهديد ميكند را نمايان ميسازد.محتوي كربن خاك براساس كوددهي در صورتيكه تناوب مورد كشت براي سيستم زراعي بصورت غله و علوفه تكرار شود: محتوي كربن خاكي كه با كود دامي تغذيه شده است بسيار بيشتر از سيستم هاي داراي كوددهي شيميايي و بدون كود بوده همچنين روند افزايش آن در 3 دهه قابل ملاحظه است.مقايسه ترسيب كربن در خاك: كشاورزي ارگانيك ترتيب كربن در خاك بسيار بيشتر از كشاورزي رايج است.جنبههاي اقتصادي: يكنظامكشاورزيپايدار،طبقتعريفبايدجوابگويينيازهاينسلحاضر ،بدونمخاطرهانداختننيازهاينسل آيندهباشد،ضمناين كه بايدازنظر اقتصاديبرايكشاورزان وجامعهبهطوركليپايداروامكانپذيرباشد.كشاورزان زيستيباكشتچندينمحصولدريكزمانكهاغلب بادامداريهمراهاستتنوعشغليخودرا افزايشميدهند. تنوع، مخاطراتاقتصاديراكاهشميدهدوباعث خودكفاييدرزمينهعناصرغذايي،تغذيهدام،موادآلي خاكوانرژيميشود.عملكرد:بسياريازكشاورزانباتجربهزيستي،عملكردمحصولشانبرابريابالاترازمتوسّطعملكردنظامهاي كشاورزيرايجاست.باوجوداين ،متوسّط عملكردمحصولات زيستياغلبازمتوسّطعملكردزراعتهايرايج کمتر است. تفاوتبينمتوسّطعملكردها،نه تنهاعمليات زراعي متفاوت بلكهتفاوتمهارت هارانيز نشانميدهد. صنعتزيستيچنان بسرعت رو به گسترشاستكهبسياريازكشاورزانزيستيمهارتهاي اندكي در ارتباط باروشهايزيستيبرخوردارند. عملكردكشاورزانزيستياغلب طي3تا5 سال اوّل که مرحله گذار ازكشاورزيرايج خوانده میشود،دركمترينمقداراست.اختلاف عملكردبهنوعمحصولبستگي دارد.گيلفور وگالدن (1999)عملكردمحصولات درمزارعزيستي ورايج رادرمرغزارهاي شرقي[ايالاتمتحده]مقايسهنمودند.عملكردگندم،جوويولافزيستي75%عملكردمحصولاتدرنظامهايرايجبود.متوسّطعملكرد نخودفرنگي،كلزاوكتانزيستيحدود50%متوسّطعملكردهايرايجبود.برخيازحبوباتودانههايروغنيبهطورمخلوطكشتشدندكهعملكردآنهاثبتنشدهاست.
درمحصولاتباغي،عملكردهايزيستياغلبكمترازعملكردهايرايجاست.درمنطقهمرغزارهايشرقي،علفهايهرز عامل محدودكنندهعملكردمحصولدرمزارعزيستيهستند.دراينمنطقهاگرچهمقدارنيتروژنخاككافي بود،امّافسفروگوگردمزارعزيستيكمبودوممكناستعاملكاهشعملكردمحصولبودهباشند.بيشتريندردورهگذارازكشاورزيرايجبه زيستي وجوددارد.طيايندورهپاداشو يارانهاي وجودنداشتهوعملكردها پايه اي هستند. گاهكشاورزان ميتوانند يارانهاندكيبراي توليد در دوره ي گذارازطريق فروش محصول باقيمتي بيشترازقيمتهاي رايج امّاكمترازقيمتهاي گواهي شده زيستي دريافت كنند.طي مراحل اولّيه گذار،برخي از كشاورزان افت عملكردهاي تاحدود30%گزارش كرده اند. باگذشت زمان،عملكردهاطي سالهايي كه تحت مديريت زيستي هستند افزايش مي يابد،به طوري كه كشاورزان تجربه به دست آورده وخاك حاصل خيز مي شود.برخي كشاورزان دريافته اندكه براي افزايش مجددعملكردتنها به چند سال زمان نياز است.اين امربيشتر درمورد كشاورزاني صادق است كه درگذشته نيزحداقل نهاده هارا بكار مي برده اند.ديگركشاورزان كه به علف كش ها،كودهاوآفت كش هاوابستگي زيادي داشته اند،دريافته اندكه حدوديك دهه طول مي كشدتاعملكردهايشان افزايش يابدوبه ثبات برسد.پديده گرم شدن جهاني به طورفزاينده اي الگوهاي آب وهوايي غيرقابل پيش بيني رابوجودآورده است.مزارع زيستي زماني كه درمعرض تنش خشكي،گرما،بارندگي مفرط ياهواي سردخارج ازفصل قرارمي گيرند،عملكردبالاتري نسبت به محصولات رايج دارند.هم چنين محصولات زيستي مقاومت بالاتري به آفات وبيماري هادارند.هزينه توليد:هزينه توليد درمزارع زيستي بدليل استفاده كمترازنهاده هاي خارجي،كمترازمزارع رايج است.خريدكودهاي مصنوعي وآفت كش دراين نظام وجودندارد هزينه علوفه خريداري شده،دامپزشكي وتعويض دام نيزكمتراست.علاوه براين كشاورزان زيستي هزينه كمتري رابراي استهلاك سرمايه گذاري هاي مربوط به نهاده هايي نظير ابزارهاي ماشين وتجهيزات پرداخت مي كنند.درمجموع هزينه نهاده هادرمزارع زيستي كمتراست.چالش اصلي كشاورزان زيستي كنترل علف هاي هرز است. علف هاي هرز عاملمحدودكننده توليددرمزارع زيستي هستندو كشاورزان زيستي نسبت به ديگرعمليات مديريّتي،زمان و هزينه بيشتري راصرف كنترل علف هاي هرزمي كنند.در كشاورزي زيستي،روش هاي مكانيكي وديگر روش هاي مديريّتي جايگزين علف كش ها شده است.خاك ورزي براي كنترل علف هاي هرزپس ازسبزشدن گياه،به شكل سطحي وغيرعميق انجام مي شودتا خاك فشرده نگردد.برخي عقيده دارندكه علف هاي هرزسبب افزايش نيازبه شخم وهزينه هاي آن مي گردد.درعمل،اين تصورصحيح نيست. كشاورزان زيستي بابهبودساختمان خاك واعمال مديريّت مناسب دريافته اندكه نسبت به نظام هاي رايج دربرخي مواقع به خاك ورزي كمتري نيازاست.درآمدخالص مزرعه:به نظر مي رسد درآمدخالص مزارع زيستي كمي بيشتراز مزارع رايج باشد.به طوركلي مخارج كمتربوده ودرآمدبيشتراست(به دليل وجوديارانه مابه التفاوت قيمت محصولات زيستي نسبت به محصولات رايج).اين مابه التفاوت بسته به محصول وزمان متفاوت است.صنعت زيستي به سرعت درحال تغييراست كه اين امرمنجربه عدم ثبات قيمت هامي گردد.به عنوان مثال مابه التفاوت بالابراي يك محصول مي تواند برخي كشاورزان رابه سمت توليدوپرورش آن محصول هدايت كند.دراين حالت بازاراشباع شده وقيمت كاهش پيدامي كند. برخي معتقدندكه باگذشت زمان، مابه التفاوت هابه ثبات مي رسد.دريكي ازمطالعات نشان داده شدكه كشت گندم دوروم، گندم نرم زمستانه ويونجه در مزارع زيستي،حتي بدون پرداخت مابه التفاوت،سودبيشتري فراهم مي كنند.درشرايط پرداخت مابه التفاوت گندم دوروم،كتان، گندم سياه،چاودارپاييزه ويونجه،درآمدزاترين محصولات بايكديگريك تناوب پايدارزيست محيطي واقتصادي تشكيل مي دهند.(انتز وهمكاران،1999).درمقايسه محصولات مزارع زيستي ورايج درانتاريو(كانادا)،كشت لوبياوذرت براي كشاورزان زيستي،حتي بدون پرداخت مابه التفاوت،سودبيشتري داشت.غلات پاييزه در مزارع زيستي درمقايسه بامزارع رايج،سودكمتري داشت. سودناخالص درتمام محصولات درمزارع زيستي بيشتربود.درگاوداري هاي انتاريو، درآمدخالص نظام هاي زيستي،52%بيشتراز نظام هاي رايج بود(شولوبي1وهمكاران،1999).قيمت بالاي محصولات زيستي باكاربردمحصولات كم ارزش تردرتناوب،خنثي مي شود.كودهاي سبز محصولات مرتعي كه به نظر مي رسدتوانايي بهبودخاك رادارند،بازده اقتصادي بالايي ندارند.كشت مخلوط روشي است كه محصولات كم ارزش رادرتناوب جاي مي دهد،ضمن اينكه محصولات باارزش نيزدرمزرعه پرورش داده مي شود.تناوب زراعي باعث كاهش مخاطرات نيز مي شود.باكشت چندمحصول به طورهمزمان،درآمدمزرعه درمقابل نوسانات قيمت بازاروياكاهش عملكردبيمه خواهدشد.به نظر مي رسدصنعت زيستي،نه تنها دركانادابه سادگي نمي تواند در حد كفايت،گسترش يابد تااز نظر تقاضا براي آينده اي روشن راضي كننده باشد.بنابراينبايدتعدادبيشتريكشاورزان،عرضه كنندهگاننهادههاوصنايعتبديلموادغذاييرا درجهتكشاورزيزيستيتشويقكنيم.بازار يابي:تقاضابرايموادغذاييزيستي،نهتنهادركانادا ،بلكهدرامريكايشمالي،ژاپنواروپابه سرعتروبهافزايشاست.اينرشدفزايندهباعثنوسانقيمتدربازارشدهاست.بهعنوانمثال،دربرخي بازارها،تقاضاهايبسيارويژهايدرزمينه كيفيتمحصولوجودداردكهسالبهسالتغيير ميكنند.صنعتزيستيهنوزدرحالگسترش استوزيرساختهاينظامهايحملونقل،عمده فروشيوتوزيعدرمراحلاوليّهشكلگيرياست.برخيكشاورزانكنترلبازاررادراختياردارند. بعضيازآنهااتحاديههايبزرگوبرخيتعاوني هايكوچكراتشكيلدادندكهامكانات فرآوريوعملآوريرادارند.كشاورزاناگر بخواهندازمابهالتفاوتقيمتبرايمحصولاتشان استفادهكنند،بايدمحصوليباكيفيتبالاتوليد نمايندكهاينامرمستلزماقداماتزيادي است.زمانيكهمحصولاتبراساسقراردادهاي منعقدشدهباكارخانجاتمحصولاتزيستيتوليد ميشوند،لازماستكهكشاورزانتضميننمايند كهنوعواريتهوكيفيتمحصولمطابقنيازهاي خريدارانخواهدبود.بيشتركشاورزاندرخواهنديافتكهبخشياز محصولاتشانمطابقنيازهايخريداران يااستاندارهانبودهودربازارمحصولات رايج،فروختهخواهدشدويااينكهبرايتغذيه دام مورداستفادهقرارخواهدگرفت.استانداردها و گواهي زيستي:استانداردهاي در كشاورزي ارگانيك شامل: اصول و قواعد، پيشنهادات و ضرورتهايي هستند كه بايد در كليه مراحل توليد فرآوري و انتقال محصول به مصرف كننده رعايت شوند:- عمليات مورد نياز در سيستم ارگانيك شامل1- كاربرد تناوب زراعي مناسب(بلند مدت)2- استقرار و نگهداري مواد آلي خاك و فعاليت زيستي خاك از طريق استفاده از فنون مديريت پايدار خاك3- ثبت آمار مربوط رابه كاربرد نهادهها و روشهاي توليد و فروش. نقشههاي مزرعه مورد نياز است و كشاورزان بايد همواره آماده بازرسي مزرعه باشد.- عمليات ممنوع شامل:1- استفاده از علفكشها، آفت كشها و كودهاي مصنوعي2- استفاده از موجودات مصنوعي ژنتيكي در هر شكل(از قبيل بذر، مايه تلقيح بذري، غذاي دام و غيره)3- استفاده از فاضلاب شهري به منظور اصلاح خا عمليات اداري محدوديت عبارتند از:دستورالعملهاي محدود كنندة وجود دارد كه مبني بر عمليات معيني مانند استفاده از كود دامي تازه، خاكورزي مكانيكي و استفاده از اصلاح كنندههاي خاك ميباشد.براي مثال نميتوان از كود دامي تازه براي محصولات غذايي انسان كه در طي چهارماه برداشت ميشوند استفاده كرد.به منظور حفظ كيفيت خاك(ساختمان خاك، حيات خاك و مقدار مواد آلي) بايد از شخم زياد پرهيز كرد.اصول و اهداف گواهی محصولات توسط IFOAM:تولید غذا با کیفیت بالا و مقدار کافیnهمگامی با طبیعت و نه سلطه بر آنnتقویت چرخه های بیولوژیکیnحفظ و افزایش حاصلخیزی خاک ها در دراز مدتnبهره گیری از منابع تجدید شونده تا حد امکانnبسته عمل کردن در خصوص چرخه مواد آلی و عناصر غذاییnفراهم آوردن شرایطی برای دام ها که بتوانند کل رفتار غریزی خود را بروز دهندnحفظ تنوع ژنتیکی سیستم کشاورزی با محیط اطرافnامکان کسب درامد برای زارعین؛ جلب رضایت آنها و ایجاد محیطی سالمnدر نظر گرفتن اثرات گسترده تر اجتماعی و اکولوژیکی سیستم زراعیnجمعبندي:كشاورزي ارگانيك سيستمي است كه در صورتيكه از طرف مردم و دولت و نهادهاي غير دولتي به آن تو جه شود ميتواند منجر به حفاظت و حاصلخيزي خاك در بلند مدت سلامت و توليد بالاي محصولات گياهي و دامي، بالابردن كيفيت و اهميت غذايي، اثرات مثبت اجتماعي، بازار مناسب و صرفة اقتصادي گردد.