در کتب درسی , کویرهای ایران به دو قسمت تقسیم شده اند , دشت کویر و کویر لوت .
در این مقاله قصد دارم تقسیم بندی دقیقتری از کویرهای ایران ارایه دهم
و در هر قسمت به صورت جداگانه توضیحاتی ارایه کنم .
دشت کویر شامل دو کویر می باشد که توسط جاده سنتی جندق به بیدستان
( جاده کنونی جندق به دامغان ) از یکدیگر جدا می شوند .
کویر شرقی به کویر بزرگ و کویر غربی به کویر کوچک مشهورند .
کویر بزرگ
از شمال به سلسله جبال البرز شرقی و کوه های بینالود از شرق به شهر عشق آباد و ازبک کوه , از غرب به کویر کوچک و از جنوب به کویر لوت و کویرهای اطراف یزد و خور محدود می شود .
کویر کوچک (کویر مسیله )
از شمال به کوههای البرز شرقی و مرکزی , از جنوب به کویر ریگ جن , از غرب به کوههای مرکزی ایران و سلسله جبال کرکس و از غرب به کویر بزرگ محدود می شود . این کویر در بر گیرنده کویرهای مرنجاب , بند ریگ , دره نخجیر , کویر سمنان و دریاچه نمک آران , حوض سلطان و کوههایی همچون سیاه کوه , سفیدآب , کوه طلحه , کوه دم و کوه یخاب می باشد .
کویر ریگ جن
حد فاصل کویر کوچک و کویرهای طبس و یزد می باشد . این کویر به علت دارا بودن مناطق وسیع باتلاقی , تپههای شنی بلند و ریگزارهای وسیع جزو صعب العبور ترین مناطق جهان می باشد که تا کنون عده محدودی از آن عبور کرده اند . کوه ملا هادی در این کویر قرار دارد .
مناطق کویری طبس و یزد
جزو دیگر مناطق کویری ایران می باشند که حد فاصلی بین کویر لوت و کویر بزرگ محسوب می شوند .باتلاق گاوخونی در این منطقه واقع شده است .
کویر لوت
یکی از صعب العبورترین نقاط جهان است . در قسمتهایی از این کویر هیچ موجود زنده ای حتی باکتری هم وجود ندارد . گرمترین نقطه کره زمین در این منطقه قرار دارد . شهر کلوته ها در حاشیه غربی این کویر قرار گرفته است . این شهر خیالی حاصل فرسایش شدید زمین در اثر وزش باد می باشد که از دور شباهت زیادی به یک شهر بزرگ دارد .
کویر لوت کویری است در منطقه جنوب شرقی ایران. این کویر در شمال شرقی شهرستا کرمان قرار دارد. هسته آن گرمترین نقطه کره زمین است.
واژه کویرلوت
اصطلات جغرافیایی که تاکنون به این خطه پهناور نسبت داده شده است عبارت‌اند از: چاله لوت (چاله لوت در کتاب ژئومرفولوژی کاربردی –بیابان – فرسایش بیابانی – دکتر حسن احمدی معادل پلایا Playa یک واژه اسپانیائی است گرفته شده و به معنی حوضه مرکزی و یا به عنوان چاله داخلی مورد استفاده دارد)، دشت لوت، کویر لوت، بیابان لوت و .... ولی واژه «دشت لوت» در برگیرنده تمامی واژه‌های دیگر است.
موقعیت و شاخص‌های کلی دشت لوت
دشت لوت محدوده‌ای است بین استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان
دشت لوت بین دو گسل نهبندان در شرق و نای بند در غرب قرار دارد.
حد شمالی آن در حد مدار 32 درجه و حد جنوبی در حد مدار 28 درجه .است
وسعت حوضه آبگیر دشت لوت، حدود 175 هزار کیلومتر مربع (یک دهم مساحت کشور)
طول آن از شمال به جنوب حدود 900 کیلومتر و غرب به شرق حدود 300 کیلومتر است
پست‌ترین نقطه دشت لوت 190 متر از سطح دریا است(لوت مرکزی)
دشت لوت جایگاه رخداد زمین لرزه‌های بزرگ و مهمی بوده است
در پای کوههای مشرف به کویر بزرگ لوت آثاری از سکونت انسان از هزاره چهارم پیش ز میلاد مسیح مشاهده شده (ماخذ شماره 2)
بزرگترین ناحیه جمعیتی دشت لوت «شهداد» که در گذشته‌های دور به آن خبیص می‌‌گفتند.
دره سیرچ و ناحیه مسکونی آن به همین نام یکی از زیباترین چشم اندازهای سر سبز حاشیه این دشت اسرار آمیز است.
پدیده‌های جالب
اشکال شگفت انگیز دشت لوت در واحدهای جغرافیایی آن
دشت لوت نمایشگاهی طبیعی از شگفت انگیزترین عوارض بیابانی دنیا است نظیر:
بزرگترین شهر کلوخی جهان.. منطقه کلوتها از دور به خرابه‌های شهری بزرگ می‌‌ماند که توصیف‌های گونان از آن شده است نظیر: شهر خیالی و یا شهر لوت
مرتفع‌ترین هرمهای ماسه‌ای دنیا در لوت است. مرتفع‌ترین هرمهای شناخته شده دنیا حداکثر 300 متر ارتفاع دارند (لیبی) اما در لوت ارتفاع برخی هرم‌ها گاه به 480 متر هم می‌‌رسد.
40 مخروط آتشفشان کواترنر در سطح دشت لوت وجود دارد .
پهنه‌های وسیع ماسه و ریگ با طیف رنگی قهوده‌ای روشن تا خاکستری و سیاه نظیر «گدار باروت» که چون خاک آن سیاه و شبیه باروت است به این نام حوانده می‌شود
دشت‌هایی از هامادا () دشت‌هایی از ریگ، شن و پوشیده از خاک‌های ریگی که فاقد گیاه است
واحدهای جغرافیایی
دشت لوت به سه واحد جغرافیایی تقسیم شده است:
1 – لوت شمالی :
از عناصر ریگ، شن و ماسه تشکیل شده است و حد جنوبی آن را بریدگیهای نا منظم مشرف به چاله «رود شور بیرجند» تشکیل می‌‌دهد. ناهمواری‌های ماسه‌ای به شکل سفره‌های ماسه‌ای در آن وجود دارد.
2 – لوت مرکزی
شگفت انگیزترین قسمت دشت لوت است. در قسمتهای شرقی لوت مرکزی تپه‌ها و توده‌های عظیم و بهم پیوسته ماسه‌ای قرار گرفته و سطح قابل توجهی از لوت را به عرض متوسط 52 کیلومتر وطول متوسط 162 کیلومتر در لوت پوشانده است.
بخشی از ناهمواری‌های لوت مرکزی دارای پوشش گیاهی بوده و بخش غربی آن فاقد پوشش گیاهی است.
از نظر زمین‌ریخت‌شناسی لوت مرکزی به سه منطقه اصلی (از غرب به شرق) تقسیم شده است (ماخذ شماره 4)
الف –دشت سر Pediment
به عرض 5 تا 10 کیلومتر به صورت نواری سطح آن را ماسه و لای(silt)و نمک پوشانده است(جنوب شهداد)
ب- کلوت ها
خاbarkhan – هرمهای ماسه‌ای –سیف (sif) و تپههای طولی دیده می‌شود .
لوت جنوبی (لوت زنگی): غنی‌ترین قسمت چاله لوت از نظر پوشش گیاهی است
نبکا پدیده شگفت انگیز دشت لوت
در حدود 20کیلومتری شهداد ،درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی لوت جای گرفته‌اند که به آن نبکا گفته می‌شود یا تل‌های گیاهی.
زمینهای بین نبکاها پوشیده از ماسه است.
نبکاها عموماٌ در سطح همواری که میزان ماسه آن متوسطو سطح آب زیر زمین بالا بوده و یا رطوبت موجود کافی برای حیات پوشش گیاهی باشد ظاهر می‌شوند. عناصر تشکیل دهنده نبکا شامل ماسه – لای، رس و سلت است.
شکل نبکا تابعی است از اندازه، تراکم و میزان رشد گیاه میزبان. گونه‌هایی نظیر دسته‌ای از گرامینه‌ها، درختچه‌های تاغ،گز و.. می‌‌باشند در کویر لوت گونه گیاه گز (Tamarix) از گونه‌های میزبان نبکاها هستند .ارتفاع نبکاها از چند دسیمتر تا چند متر و طول آن از یک متر تا 10 متر می‌‌رسد
شایان ذکر است گیاهان منفرد باید ارتفاعی بیش از 10 الی 15 سانتی متر داشته باشند تا اینکه بتوانند ماسه‌ها را کنترل نماید. اگر دانه‌های ماسه چسبندگی نداشه باشند به عبارتی عناصر رس و لای نداشته باشند حجم آنها با تغییر و سرعت باد تغییر می‌‌یابد. با افزایش میزان رسوب، گیاه برای جلوگیری از مدفون شدن به رشد خود در جهت بالا ادامه می‌‌دهد این رشد تا آنجا است که ریشه گیاه در ارتباط با سطح آب زیر زمینی باشد اما جایی که آب زیر زمینی افت می‌کند این ارتباط قطع و تخریب نبکاآغاز می‌شود که سرانجام به مرگ نبکا می‌‌انجامد.
نبکاهای چندین ساله و دائمی در تغییر سطح سفره آب زیر زمینی، هرزآبها، تبخیر و تعرق، کنترل رسوبات بادی در منطقه نقش اساسی دارند
ربدوها Rebdouبا ابعاد بزرگ‌تری ء از نبکاها متمایز می‌شوند. طول آنها به 2 تا 7 متر و عرضشان به 1 تا 5 متر می‌‌رسد. غیر از ابعاد، شکل ربدوها نیز پیچیده تر از نبکا ها است. و گاهی چند خروط را نشان می‌‌دهد که کنار هم قرار گرفته‌اند. مرتفع‌ترین ربدوها در لوت غربی دیده می‌شود که گاه ارتفاع آنها به 12 متر می‌‌رسد (بلندی یک ساختمان 4 طبقه)
منابع
1) گزارش‌های جغرافیایی –نشریه شماره یک – نمونه‌هایی از خاک‌های لوت زنگی و شبکه آبهای دشت لوت – نگارش دکتر فرج الله محمودی و دکتر پرویز کردوانی – مرداد 1349
2) شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت – نگارش دکتر احمد مستوفی – نشریه شماره 8 گزارش‌های جغرافیایی – دیماه 1351
3) گزارش‌های جغرافیایی – نشریه شماره 13 – شهداد تا ده سلم – نگارش دکتر پرویز کردوانی
4) ژئومرفولوژی کاربردی – جلد – 2: بیابان – فرسایش بیابانی – دکتر حسن احمدی – انتشارات دانشگاه تهران 1377
5) نقشه ژئومرفولوژی قسمت جنوبی دشت لوت انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح مقیاس 1:600000
-گردآوری و تنظیم مطالب: کانون دیده بانان زمین - نسرین دخت خطیبی (پژوهشگر جغرافی)
کانون دیده‌بانان زمین (برداشت آزاد با ذکر منبع).
منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )
کوير نمک يک چاله زمين‌شناسى مثلث شکل ناموزون است که ضلع قاعده آن کوه‌هاى طبس تا کوه‌هاى سبزوار در مشرق و دو ضلع آن يکى از ارتفاعات جنوبى البرز و کوه‌هاى سمنان تا سبزوار در شمال ضلع ديگر ارتفاعات تفرش و کاشان و کوه‌هاى انارک و جندق در جنوب مى‌باشد در داخل اين چاله دو حوضه يکى مسيله در مغرب حوضه ديگر موسوم به دشت کوير در مشرق قرار دارد.
کوير نمک در بزرگ‌ترين منطقه بيابانى ايران واقع شده طول شرقى غربى آن حدود ۶۰۰ کيلومتر و عرض آن از شمال به جنوب بين ۱۰۰ تا ۳۰۰ کيلومتر است و وسعت آن بين ۵۰ تا ۶۰ هزار کيلومتر مربع مى‌باشد.
حوضهٔ کوير نمک با حدود ۴۰۰ متر ارتفاع از پست‌ترين نقاط فلات داخلى ايران محسوب مى‌شود در مناطق پست کوير نمک کوه‌هاى منفردى وجود دارد که جنس آن از کنگلومرا و گرانيت مى‌باشد که احتمالاً بر اثر حرکات تکتونيکى ارتفاع پيدا کرده و چون جنس سختى دارند در مقابل فرسايش مقاومت بيشترى نشان مى‌دهند.
از نظر ساختمانى کوير نمک با کوير لوت تفاوت بسيار دارد چه چاله لوت حفره‌اى است که در اثر شکستگى طبقات زمين احداث شده در حالى‌که کوير نمک يک چاله بزرگ زمين‌شناسى مى‌باشد.
قسمت اعظم کوير نمک را شن و سنگريزه پوشانده است که اغلب دستخوش باد قرار مى‌گيرد و طوفان‌هاى شديد و شن‌هاى آميخته به نمک را مانند امواج دريا با صداى درهم و برهم به حرکت درآورده گاهى به‌شکل تپه‌هاى طولانى تا ارتفاع ۴۰ متر به‌جاى مى‌گذارد اين تل‌هاى شنى که در اثر وزش باد تغيير مکان مى‌دهند به تپه‌هاى ريگ روان معروف است و خطرى براى کاروانها و آبادى‌هاى اطراف کوير مى‌باشد.
کوير نمک از خشک‌ترين نواحى ايران است مقدار بارندگى حدود ۱۰۰ ميلى‌متر و اختلاف درجه حرارت شبانه‌روز در سال خيلى زياد بين صفر و هفتاد درجه مى‌باشد به‌ندرت در حاشيه کوير و بعضى نواحى داخلى نقاطى يافت مى‌شود مانند جندق و بيابانک که از حيث آب و هوا و جمعيت و به‌دست آوردن محصول اهميت داشته باشد.
وسعت کویر مسيله بيش ازده هزار هکتار می باشد ودرحال حاضر قسمتهای عمده آن پوشيده ازدرختان گز وتاغ می باشد ودرحقيقت يکی ازمراکز کويری جنگلی ايران محسوب می شوند بدليل ارتفاع پايين دشت مذکور ( حدود 800 متر ازسطح دريا) ازساير نقاط اطراف شيب ملايم دشتها وارتفاعات شهرقم واراضی شمالی دشت مذکور به طرف دشت می باشد همچنين درياچه نمک و کویر مسيله مصب دو رودخانه مهم مرکزی ايران يعنی رودخانه قمرود ( اناربار) ورودخانه قره چای می باشد.درروزگار نه چندان دور حدود 50 سال پيش دشت مذکور دارای يکی ازبهترين مراتع استپی ودشتی بوده به گونه ای که محل چرای اسبهای دولتی درآن زمان بوده ونيز رمه های بزرگ گوسفند وشتر دردشت مذکور به چرا پرداخته اند علاوه برمراتع خوب درسالهای گذشته دشت مسيله يکی ازبزرگترين توليد کنندگان غلات (گندم ، جو و...) دربخش مرکزی ايران بوده است.
ازنظر زيستگاهی دشت مسيله ازقديم الايام زيستگاه آهو وجبير وگوره خر آسيايی وايرانی بوده است اما درحال حاضر به علت شکار بی رويه ازبين رفتن زيستگاه ها ، تعداد اينگونه حيوانات بسيار کم ونادر است اما قابليت زيستگاهی منطقه جهت حيوانات ذکر شده همچنان به قوت خود باقی است. منطقه کویر مسيله می تواند زيستگاه مناسبی برای هوبره که ازپرندگان حمايت شده وکمياب است ( خصوصا" درفصل زمستان) باشد ودرفصل پائيز وزمستان درآبگيرهای دشت انواع پرندگان مهاجر ازقبيل انواع مرغابی وحشی ، اردک ، غاز، فلامينگو ، بازهای شکاری وباقرقره و... ديده می شود درسال گذشته يک گله هفت تايی گورخر ايرانی درکنار درياچه حوض سلطان مشاهده شده است. وهمچنين مار، روباه وخرگوش نيز درمنطقه وجود دارد. مسيله وکوير قم دوزيسگاه استان وبخشی ازپارک ملی کوير است که مورد حفاظت قرار می گيرد وجود گونه های نادر جانوری نظير هوبره ، آهو، امکان زيست جانوری مانند يوزپلنگ به اهميت حفاظت وحراست اين منطقه می افزايد افزون براينکه زيستگاههای زيبای موجود دراستان وجود سگ آبی ، انواع پرندگان ومهاجرت انواع غازها، اردکها وپرندگان به اطراف درياچه حوض سلطان ودرياچه نمک وآشيانه سازی دراطراف مسيل رود قم درنمای زيست بومهای استان بسيار موثر است.
نقاط دیدنی کویر مسیله آفتاب
راه‌هاى ارتباطى تهران به قم:
راه شوسهٔ کنونى تهران - قم در سال ۱۸۸۳ ميلادى توسط اتابک ساخته شد و انگيزهٔ پى‌ريزى آن پيدايش درياچهٔ حوض سلطان بود. در مسير اين راه ارتباطى، پل‌هاى تاريخى و کاروان‌سراهايى قرار داشت که به مرور زمان يا تخريب شد يا به کلى از ميان رفتند. از قمرود به سوى شمال شرقى و به موازات درهٔ قمرود، «پل دلاک» قرار داشت که پس از اتصال قمرود به قره‌چاى ايجاد شد و منزل اول نيز به نام پل دلاک بود. اين پل ۱۶ دهنه داشت که چند دهنه آن ويران شده است. بناى پل از آجر و مربوط به دورهٔ صفويه است و براى برقرارى ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شده بود. يک راه قديمى از پل دلاک به طور مستقيم از حاشيهٔ غربى مسيله به سوى ورامين و گرمسار مى‌رود. نام پل برگرفته از اسم يکى از شخصيت‌هاى دورهٔ صفوى است. در شمال اين پل، دو ساختمان ويرانه قرار دارد که سابقاً اقامتگاه کاروانها بود، اوّلى از خشت و گل و شبيه به کاروان‌سراست و دومى از آجر بنا شده و مانند قلعه است. از پل دلاک به سمت شمال، يک راه ارتباطى از بلندى‌هاى باقرآباد مى‌‌گذشت و با عبور از ميان چال سلطان، به منزل دوم که کاروان‌سراى حوض نام داشت مى‌رسيد. کاروان‌سراى حوض، قلعه‌اى محکم دارد و از آجر بنا شده و در زمان گذشته چند رشته قنات و آبانبار بزرگ آن را پر مى‌کرد. کاروان‌سراى حوض چندين بار تعمير شده و هم اينک مسکونى است.
کاروان‌سراى دير:
در مسير راه تهران به قم، پس از حسن‌آباد، راهى به سمت چپ جدا مى‌شود که به بند علىخان و ورامين مى‌رود. اين راه در جهت شمال غربى به جنوب شرقى و در شمال رودشور قرار دارد.
۱۲ کيلومتر پيش از بند علىخان راهى ديگر از جنوب به شمال آن را قطع مى‌کند. اگر راه را به سوى جنوب دنبال کنيم به کاروان‌سراى دير مى‌رسيم و امتداد آن به طرف شمال از طريق دولت‌آباد به ورامين مى رسد؛ اين همان راه قديمى ساسانى است که اصفهان را به رى وصل مى‌کرد.
کاروان‌سراى کنونى دير روى ويرانه‌هاى ديرالجص يا دير گجين يا دير کردشير که در تاريخ معروف است، ساخته شده است، ظاهر ساختمان قديمى به نظر نمى‌رسد. در کناره‌هاى دروازه ورودى کاروان‌سرا، دو برج دو طبقه قرار دارد. داخل اين بنا، حياطى بزرگ است با اتاق‌هاى کوچک که يک در دارد و بدون پنجره است؛ اتاق‌ها روى سکويى قرار دارند، جرزهاى آن آجرى و سقف آنها ضربى است. وسط بدنه‌ها در سه سمت حياط ايوان‌هايى بزرگ شبيه ايوان‌هاى داخل مسجد قرار دارد که معلوم نيست به چه منظور ساخته شدهاند.
کاروان‌سراى حوض:
اين کاروان‌سرا از اقامت‌گاه‌هاى بين راهى مسير تهران - قم محسوب مى‌شد که علاوه بر کاروان‌سرا، قلعهٔ محکمى نيز در آنجا قرار داشت. در شمال کاروان‌سرا، بقاياى قلعه ديگرى که از گل ساخته شده است، وجود دارد.
مجموعهٔ کاروان‌سرا، قلعهٔ اربابى و قلعهٔ روستايى به نام حوض، درگذشته به دليل آمد و شد زياد بين تهران - قم و اصفهان از رونق بسيار برخوردار بود. امروزه کاروان‌سرا و قلعهٔ حوض به علت اينکه در محل خروج از مسير راه اصلى قرار دارد، کارکرد سابق خود را از دست داده است.
کاروان‌سراى پل دلاک:
اين کاروان‌سرا نزديک پلى که روى رودخانه قره‌چاى در محل اتصال آن به قمرود ساخته شده است قرار دارد، از جندق به سوى شمال در ۳۵ کيلومترى منطقه، نخستين کاروان‌سرا ديده مى‌شود که خرابه‌هاى آبانبار آن هنوز باقى است.
راه‌هاى قديمى و پل‌ها:
راهها و پل‌هاى قديمى اين منطقه، عموماً از سه دورهٔ تاريخى بر جاى مانده‌اند. هر چند که بيشتر اين راهها در دوره‌هاى بعدى روى همان مسيرهاى قبلى بازسازى و مرمت شدهاند، اما هنوز شواهد و نشانههاى بارز اين راهها بر جاى مانده است.
قديمى‌ترين نشانههاى برجاى مانده از راه‌هاى گذشته، راهها و پل‌هاى متعلق به دورهٔ ساسانى است. اين‌ها، راه‌هايى بوده‌اند که اصفهان را به رى وصل مى‌کردند.
از بقاياى راه ساسانى بر جاى مانده در اين ناحيه، راهى است که از جنوب حوض سلطان - بين دلاک و محمدآباد کاج - مى‌گذشته است. اين راه، با پلى که روى رودخانهٔ مسيله در دورهٔ ساسانى ساخته شده بود، از راه‌هاى مهم ارتباطى ميان رى و اصفهان محسوب مى‌شد. بقاياى پل مزبور که به پل شکسته معروف است در نزديکى روستاى کاج هنوز باقى است. ادامه اين راه در شمال، از سنگ ساخته شده و به نام سد معروف است و از زمين‌هاى اطراف، دو تا سه متر بلندتر است و ظاهراً سنگ‌فرش بوده است.
پل دلاک نيز که روى رودخانه قره‌چاى بنا شده، داراى ۱۶ دهانه است و بقاياى آن هنوز در اين محل پابرجاست. بناى اين پل را به دورهٔ صفوى نسبت مى‌دهند که گويا عمدتاً براى برقرارى ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شد.
يک راه قديمى ديگر که در شمال سياه کوه هنوز نشانههاى آن بر جا است، سنگ‌فرشى گسترده است به عرض ۶ تا ۱۰ متر که در زمان خود، از خطوط ارتباطى مهم ميان اصفهان و سواحل درياى مازندران بوده است و آن را به دورهٔ صفوى يا اوايل قاجار نسبت مى‌دهند.
نقشه هوایی کویر مسیله :
کویر مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان قرار دارد . این کویر از شمال به دریاچه نمک آران و بیدگل , از غرب به کویر مسیله و دریاچه های نمک حوض سلطان و حوض مره , از شرق به کویر بند ریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به شهرستانهای آران و بیدگل و کاشان محدود می شود .
ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آبهای آزاد در حدود 850 متر می باشد . قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه های شنی و ریگزار است . کویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است . عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درختهای گز و تاق و بوته های قیچ است .
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله حیوانات موجود می توان به گرگ , شغال , کفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , آفتاب پرست , انواع مارمولک , مار , عقرب , تیهو , عقاب , شاهین و ... اشاره کرد . در سال اخیر یک جفت پلنگ نیز در منطقه مرنجاب مشاهده شده است .
نقاط دیدنی :
کویر مرنجاب یکی از زیباترین نقاط کویری ایران محسوب می شود . تپه های شنی بلند و جنگلهای تاق جلوه زیبایی به این منطقه بخشیده است . دریاچه نمک آران و جزیره سرگردان از دیگر نقاط دیدنی منطقه محسوب می شوند . چاه تاریخی دستکن در قسمت شرق کویر , محل آبشخور شترهای کاروانها بوده است . کاروانسرای مرنجاب که به دستور شاه عباس صفوی در کنار قنات مرنجاب بنا نهاده شده از جمله آثار تاریخی موجود در منطقه می باشد .
راه های ورود به منطقه :
مسیر اول : مسیر شهر آران به سمت پادگان و سپس جاده خاکی مرنجاب که پس از طی مسافتی در حدود 45 کیلومتر به مرنجاب می رسد
مسیر دوم : مسیر پارک ملی کویر است که از پیشوا آغاز شده و سپس مبارکیه (15 ک.م.) - قصر بهرام (60 ک.م) - کاروانسرای سفیدآب (80 ک.م.) - و سپس مرنجاب (50 ک.م.) می باشد . شایان ذکر است تردد در این جاده تا سفیدآب نیاز به مجوز از سازمان حفاظت از محیط زیست استان سمنان دارد .
مسیر سوم : مسیر کاشان به ابوزیدآباد و سپس کاروانسرای سفیدآب و مرنجاب می باشد .
نقشه هوایی کویر مرنجاب و منطقه بندریگ :
کویر بافق در فرو رفتگی مشرق یزد که در واقع فرو رفتگی اصلی کویر یزد می باشد قرار گرفته است .رودخانه های اصلی این کویر به بخش جنوبی وارد شده و مخروط افکنه های حاشیه ای و معمولا سفید رنگ اطراف این کویر نشان دهنده شوری قابل توجه زمینهای اطراف این کویر می باشد . طول کویر بافق در حدود 75 کیلومتر و عرض آن در حدود 20 کیلومتر بوده و مساحت آن در حدود 750 کیلومتر مربع می باشد . 60% از آن را زمینهای رسی و 40% از آن را نمکزار وسیعی پوشانده است .زمینهای رسی بخش جنوبی و شمال غربی این کویر را پوشانده اند . رودخانه های جنوبی باعث تراکم زیاد گیاهان شور زیست در قسمت جنوبی این کویر شده اند , در حالی که در قسمتهای شمالی و یا نزدیک سطح نمکزار به علت افزایش شوری زمین گیاهی مشاهده نمی شود .
نمکزاری در قسمت شمالی کویر قرار گرفته که تقریبا تمام عرض کویر را از شرق به غرب قطع می کند . سطح این نمکزار را لکه های متحد المرکزی همراه با حوزه های کوچک باتلاقی می پوشاند که در بعضی نقاط به وسیله نمک تازه پوشیده شده است . با توجه به اینکه لبه های این قشر نمکی بطور موضعی شکسته و یا اینکه به طرف بالا برگشته , می توان تصور نمود که نمکزار فعلی بر روی سطح آب فوق العاده کم عمقی شناور بوده و یا بر روی لجن اشباع شده ای بستر گرفته است . به دلیل وجود رطوبت در زیر قشر نمکی , رانندگی بر روی این کویر بشدت خطرناک و در بعضی قسمتها غیر ممکن است .
راه های ورود به منطقه :
مسیر یزد به بافق از قسمت جنوبی این کویر عبور می کند
مسیر دیگر مسیر آسفالته بافق به حسن آباد است که پس از حسن آباد مسیر خاکی می شود و به خرانق منتهی می گردد . این مسیر از حاشیه شرقی کویر عبور می کند.
نقشه هوایی کویر بافق (درانجیر) :
منطقه خارتوران در منتهي اليه شرق استان سمنان ود ر250 كيلومتر ي جنوب شرق شهرستان شاهرود در مجاورت استان خراسان واقع شده است. روستاي رضا آباد با جمعيتي بالغ بر 63 خانوار و 320 نفر ( سال 1377) در اين منطقه ودر مجاورت تپه هاي ماسه اي قرار دارد و توسط دو جاده خاكي به طول 35و50 كيلومتر به احمداباد در جنوب ومزينان در شمال ارتباط دارد .
پوشش گياهي اين منطقه و تپه هاي ماسه اي حاشيه ان بعلت چراي بي رويه و بوته كني شديد بشدت تخريب شده بطوريكه حدود 850 هكتار از تپه هاي ماسه اي اطراف روستا كاملاً بدون پوشش گياهي گرديده است و به صورت تپه هاي ماسه اي فعال روستا را تهديد مي نمايد ، اين مسائل و مشكلات ديگر نياز به انجام عمليات تثبيت شن را درمنطقه ضرور ي مي نمايد.
منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )
نطقه کویر دق سرخ در شرق اردستان قرار دارد. موقعيت جغرافيايي آن 0¨.3ْ52 تا5¨.4ْ52 شرقي و 5¨.2ْ52 تا 0¨.3ْ52 شمالي است. دو عارضه طبيعي مهم يكي رشته سياه‌كوه از غرب و ديگري حاشيه كوير دق‌سرخ از شرق منطقه را محدود كرده است.وسعت منطقه حدود 639 كيلومتر مربع است. حدود تقريبي عرضي 23 كيلومتر و طولي‌آن 27.5 كيلومتر است. مرتفع‌ترين نقطه 2085 متر (سياه‌كوه) و پست‌ترين آن 922 متر(حاشيه كوير دق‌سرخ) است.
يك لايه نمك با ضخامت متغيّر كه از آب اشباع است در سطح آن قرار دارد و به دليل‌آبدار بودن فاقد هر نوع شكل چشمگيري است . در حالي كه حاشيه اين كويركاملاً تحت‌ِ تأثير ميزان رطوبت و آبداري كوير و فرسايش ناشي از اثر باد است. به همين‌دليل به هنگام كاهش ميزان سطح ايستابي كوير، حاشيه كوير تا حدودي رطوبت خود را ازدست مي‌دهد، لذا هم بلورهاي نمكي به دليل اينكه نمكهاي رس فرصت نيافته‌اند به سطح كشيده شوند، تشكيل مي‌شود و هم به شكل زمين شخم‌زده يا گُل‌كلمي تبديل‌مي‌گردند. آن بخش از حاشيه كوير كه در مجاورت با تپه‌هاي ماسه‌اي است تا حدودي به‌هنگام جريانهاي آشفته بادي يا گردبادي تأثير مي‌پذيرند و از يك لايه ماسه‌اي با ضخامت‌فوق‌العاده كم پوشيده مي‌شوند و به هنگام مرطوب شدن حاشيه كوير و در صورتي كه ماسه‌بر جايي مانده باشد، با رس و نمك آغشته شده، رسوب مي‌كند و از آن پس ماسه بادي‌كه ريخت‌شناسي ناشي از كندوكاو بادي و فرسايش جانبي را داشته، تحت تأثير تخريب‌شيميايي قرار مي‌گيرد. هر چند اين عمل تا حدودي شيب حاشيه كوير را به سمت داخل‌كوير به‌طور محسوسي افزايش مي‌دهد، اما در كوتاه مدت و تا خشك شدن مجدد حاشيهكوير به دليل كاهش سطح ايستابي كوير، امكان سايش نمكهاي سطح زمين شخم‌زده(كلمي) و حتي سايش بخش بسيار فوقاني آن بر اثر انرژي حاصل از باد وجود دارد.
علاوه بر زمينهاي كلمي‌شكل، چندضلعي‌هاي نمكي حاشيه كوير شكل ديگري‌است كه چشم‌انداز دارد و گاهي ارتفاع آن تا 15 سانتي‌متر مي‌رسد. اين چندضلعي‌هاسه نوع است: اول ـ كاسه‌اي (به‌نحوي كه ديواره‌ها از اطراف بالاتر از شعاع مركزيفضاي چند ضلعي قرار مي‌گيرد.)؛ دوم‌ـ چند ضلعي گنبدي‌شكل (به نحوي كه شعاع‌مركزي فضاي چند ضلعي بالاتر از ديواره آن قرار مي‌گيرد). نوع كاسه‌اي احتمالاً به دليل‌بالا آمدن رطوبت به طريق مويينه و بدون فشار جانبي است، در صورتي كه نوع گنبدي به‌دليل فشار جانبي است. نوع سوم كه چشم‌انداز دارد، چندضلعي‌هاي دروازه‌اي است‌به‌نحوي كه هر طرف (بجز يك طرف كه احتمالاً سمت پشت به آفتاب است) به علت‌فشار جانبي وارده بالا مي‌آيد و آن طرفي كه پايين قرار مي‌گيرد، امكان ديدن داخل چندضلعي را فراهم مي‌كند
طبيعي است كه چنين اشكالي تحت تأثير شرايط خشك و يا مرطوب فصلي تغييرشكل مي‌دهند. به‌نحوي كه ميزان و تراكم و تنوع هر يك در زمان فصل خشك (تابستان)افزوده مي‌شود و فصل زمستان و بهار كه نم نسبي هوا بيشتر و سطح ايستابي بالاتر است‌كاهش و حتي از بين مي‌روند. رس واقع در زير چندضلعي‌هاي نمكي و يا لايه نمكي‌فوق‌العاده چسبنده است، به نحوي كه حتي آبراهه‌هاي جرياني ناچيز سطحي قبل از اينكه‌لايه رسي را شياردار كرده باشد، لايه نمكي را مشبك كرده است. ديواره چنين آبراهه‌هايي‌از نمكهاي تغيير رنگ يافته به دليل توأم بودن با رسوبات بادي و مارني تشكيل شده است.كف آبراهه نيز انباشته از رسوبات نمكي توأم با رس و مارن است. هيچ‌گونه اشكالي كه‌ناشي از تداوم جريان آب سطحي و انتقال رسوب بالادست حاشيه كوير باشد (سطوح‌آبرفتي)، در حاشيه كوير ديده نمي‌شود. در محدوده مياني كوير به دليل نمك فوق‌العاده‌زيادي كه دارد، حتي گياهان نمك‌دوست نيز به چشم نمي‌خورند
به‌طور كلي برخان‌ها و تپه‌هاي ماسه‌اي مهمترين اشكال ماسه‌اي اين منطقه راتشكيل مي‌دهند و به‌صورت آشكاري جهت حركت باد غالب را نشان مي‌دهند. تپه‌هاي‌ماسه‌اي اغلب ساكن و تثبيت شده به نظر مي‌رسند و اغلب با امتداد شمالي‌ـ جنوبيبه‌صورت عرضي شكل گرفته‌اند و خط‌الرأس ظريف و نازكي بر امتداد و بر قله آنها ديده‌مي‌شود كه اغلب با امتداد غير مستقيم، يعني قوس‌دار و كج شده هستند. كلاً فضايماسه‌اي منطقه از قسمت جنوب خود تحت تأثير آبراهه‌هاي جرياني فصلي و اتفاقي‌بالادست و از طرف شمال خود در تعارض و تضاد با فرايندهاي مؤثر بر حاشيه كويراست. به عبارتي آبراهه‌هاي جرياني و امتداد كويري در هدايت طولي اين سطوح‌ماسه‌اي نقش دارند. تعداد معدودي از آبراهه‌هاي جرياني مشاهده مي‌شوند كه بين‌منطقه فرود دو تپه و يا برخان‌ها جريان دارند، اما از آن مقدار آب جرياني برخوردارنيستند كه شرايط خود را بر شكل تپه‌ها تحميل كنند، بلكه تپه‌هاي ماسه‌اي گاهي‌آبراهه‌ها را به بازي مي‌گيرند. اشكال ماسه‌اي چون از منشأ بادي هستند، بنابراين درشرايط اقليمي بسيار خشك به‌وجود آمده‌اند و متناسب با تغيير ميزان سرعت باد وجهتهاي مختلف، شكلهاي مختلفي پيدا كرده‌اند؛
تپه‌هاي عرضي اغلب در جنوب‌ِ شرقي اين بخش گسترش دارند. شكل غالب‌سطحي اين تپه‌ها كشيدگي‌هاي ستاره‌اي‌شكل است و نشان‌دهنده بادهايي با جهتهاي‌مختلف و اغلب گردبادي است. تپه‌هاي خطي‌شكل بيشتر در فضاهاي نزديك به حاشيهكوير ديده مي‌شود. با توجه به امتداد اين تپه‌ها چنين به نظر مي‌رسد كه جهت باد غالب،شرقي‌ـ غربي باشد، اما نيمرخ نسبتاً نامتقارن اغلب تپه‌ها و برخان‌ها نشان مي‌دهد كه غيراز باد غالب‌ِ شرقي‌ـ غربي بادهايي با جهتهاي مختلف ديگر در منطقه تأثير دارند. به نظرمي‌رسد كه جهت بادهاي تشكيل‌دهنده بازوان نامتقارن تپه‌ها و برخان‌هاي منطقه بادشمال‌ِ شرقي و جنوب و جنوب غربي است. در افواه عامه افراد ساكن در محل، اين باد به‌باد خراسان معروف است كه در اواخر بهار و تابستان جريان دارد. اشكال‌ديگر ناهمواريهاي ماسه‌اي، تجمع ماسه‌ها در مقابل ديوار و موانع از جمله گياهان است. بخشي از اين مانع‌ها را افراد ساكن در بعضي مناطق مستعد سكونت‌از جمله حبيب‌آباد، علي‌آباد و حاجي‌آباد به منظور در امان ماندن از هجوم ماسه‌ها ايجادكرده‌اند. خط آهن متروكه نيز با جابه‌جايي ماسه‌هاي بادي در بعضي قسمتها پوشيده‌شده است .
نقشه هوایی دق سرخ :
کویر روح مرغوم در فاصله 30 کیلومتری جنوب شهر کوریت قرار دارد . علت انتخاب این نام برای این کویر احتمالا به افسانه هایی که مردم حاشیه اکثر نقاط کویری از کویر بازگو می کنند باز می گردد . این منطقه دارای نمکهای بلورین به اشکال پلی گن است که در نقاط مختلف کویری ایران به وفور یافت می شود . مارکوپولو در سفر نامه خود به این دریاچه که در حاشیه طبس قرار دارد اشاره کرده است .
میانگین ارتفاع این شوره زار از سطح آبهای آزاد در حدود 707 متر است . به دلیل وجود مناطق مرتفع تر در اطراف , سیلاب های سطحی به سمت این شوره زار حرکت می کنند و به علت شوری خاک زمینهای اطراف نمک خود را پس از تبخیر در این حوضچه به جای می گذارند .
کویر روح مرغوم از سمت شرق به کوه های جمال , دوهک , مرغوب و اسفندیار مشرف است . زمینای اطراف این شوره زار از نوع زمینهای باتلاقی می باشد
.
راههای ورود به منطقه :
مسیر اول , مسیر آسفالته طبس به کریت و سپس جاده خاکی کریت , فهالنج , معظم آباد و سپس روح مرغوم است .
مسیر دوم مسیر آسفالته طبس به دیهوک و سپس جاده خاکی کلاته به روح مرغوم می باشد .
مسیر سوم مسیر مسیر آسفالته دیهوک به زنوغان و سپس جاده خاکی پرواره و سپس روح مرغوم است .
منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )