کنگر ( آرتیشو )
کنگر فرنگییا ارده شاهی (نام گیاهشناسی: Cynara scoolymus) نوعی گیاه یکساله است که بومی جنوب اروپا و کنارهٔ مدیترانه است. غنچهٔ این گیاه خوراکی است و بیشتر به صورت آب‌پز پخته می‌شود. همچنین، در ایتالیا، این گیاه سبزی اصلی پیتزای چهارفصل در فصل بهار است.
در عربی به این گیاه عکوب، سلبین، خربع میگویند.
این گیاه خود رو بوده و در صحراهای ایران به عمل میآید
1) دارای ویتامینهای ,A ,B ,E میباشد
2) دارای هورمونهای گیاهی بوده و ترشحات غده را تقویت مینماید
3) محرک شهوت است و آنرا لذتبخشتر مینماید.
4) باد شکن و پیشاب آور است.
5) از اسهال جلوگیری مینماید.
6) برای درمان مرض قند مفید است.
7) در هضم غذا موثر است.
8) کلیه و مثانه را گرم میکند.
9) برای زخم ریه و جراحات روده مفید است.
10) ضماد آن جهت خوشبو کردن عرق بدن توصیه شده است.
11) مرهم آن برای درمان ورمهای سخت و خارشهای پوستی توصیه شده است.
12) ضماد ریشه آن برای سوختگی آتش و پیچیدگی عصب مفید میباشد.
13) صمغ بوته ی آن ایجاد قی میکند و همراه با آن بلغم و صفرای اضافی بدن را دفع میکند.
در عربی به این گیاه عکوب، سلبین، خربع میگویند.
این گیاه خود رو بوده و در صحراهای ایران به عمل میآید
1) دارای ویتامینهای ,A ,B ,E میباشد
2) دارای هورمونهای گیاهی بوده و ترشحات غده را تقویت مینماید
3) محرک شهوت است و آنرا لذتبخشتر مینماید.
4) باد شکن و پیشاب آور است.
5) از اسهال جلوگیری مینماید.
6) برای درمان مرض قند مفید است.
7) در هضم غذا موثر است.
8) کلیه و مثانه را گرم میکند.
9) برای زخم ریه و جراحات روده مفید است.
10) ضماد آن جهت خوشبو کردن عرق بدن توصیه شده است.
11) مرهم آن برای درمان ورمهای سخت و خارشهای پوستی توصیه شده است.
12) ضماد ریشه آن برای سوختگی آتش و پیچیدگی عصب مفید میباشد.
13) صمغ بوته ی آن ایجاد قی میکند و همراه با آن بلغم و صفرای اضافی بدن را دفع میکند.
خواص کنگر فرنگي
کنگرفرنگي گياه بومي مناطق مرکزي مديترانه است ولي در حال حاضر در بيشتر نقاط معتدل دنيا کشت يم شود . رومي ها در حدود ۲۰۰۰ سال پيش اين گياه را پرورش مي دادند و بعنوان سبزي در سالاد استفاده مي كردند . کنگرفرنگي در قرن شانزدهم در انگلستان و فرانسه برده شد و سپس در قرن نوزدهم در آمريکا کشت شد .
اکنون کاليفرنيا و سواحل اقيانوس آرام مرکز کشت کنگرفرنگي مي باشد . کنگرفرنگي براي رشد احتياج به آب و باران فراوان دارد .
کنگرفرنگي گياهاي است چند ساله دراي ساقه اي راست که ارتفاع آن بحدود يک متر مي رسد . برگهاي آن پهن و دراز مانند برگهاي کاهو است که برنگ سبز تيره است . در انتهاي ساقه ميوه آن که بشکل ميوه کاج يا سيب فلس دار است مشاهده مي شود .گلبرگهاي آن ضخيم و گوشتي بوده و انتهاي گلبرگها ضخيم تراست که مصرف خوراکي دارد .
براي خريد کنگرفرنگي دقت کنيد که برگها باز نشده و سفت و سبز باشد . هنگاميکه برگهاي کنگرفرنگي قهوه اي است نشان دهنده کهنه بودن آن مي باشد . فصل کنگرفرنگي معمولا ماههاي فروددين و ارديبهشت ( آپريل و مي )است
.
تركيبات شيميايي
برگهاي خوردني کنگرفرنگي داراي اينولين ، اينولاز و ماده اي تلخ بنام سينارين Cynarine مي باشد .
سينارين زياد کننده ترشحات صفرا است و علت صفرا بري کنگرفرنگي داشتن اين ماده است . در صد گرم کنگرفرنگي پخته مواد زير موجود است :
انرژي: ۱۴ کالري
پروتئين : ۱.۵ گرم
آب : ۸۶ گرم
مواد چرب : ۰.۱ گرم
مواد نشاسته اي: ۵ گرم
کلسيم : ۲۲ ميلي گرم
فسفر : ۴۰ ميلي گرم
آهن : ۰.۶ ميلي گرم
سديم : ۳۰ ميلي گرم
پتاسيم : ۰ ۲۵ ميلي گرم
ويتامين آ : ۴۰ واحد بين المللي
ويتامين ب ۱ : ۰.۰۴ ميلي گرم
ويتامين ب ۲ : ۰.۰۲ ميلي گرم
ويتامين ب ۳ : ۰.۶ ميلي گرم
ويتامين ث : ۵.۲ ميلي گرم
خواص داروئي
کنگرفرنگي از نظر طب قديم ايران گرم و کمي خشک است . قسمت مورد استفاده کنگرفرنگي برگها و قسمت وسط آن است که بنام قلب کنگرفرنگي معروق مي باشد . کنگرفرنگي :
۱) کبد را تميز و اعمال کبد را تنظيم مي کند .
2) ترشح صفرا را افزايش مي دهد .
۳) از جمع شده چربي در کبد جلوگيري مي کند و آنهايي که کبد چرب دارند بهتر است از کنگرفرنگي استفاده کنند
۴) يرقان مزمن را درمان مي کند .
۵) تقويت کننده بدن است .
۶) موجب دفع ادرار مي شود .
۷) تب بر است .
۸) در درمان رماتيسم موثر است .
۹) يبوست هاي ناشي از عدم صفرا را درمان مي کند.
۱۰) در درمان ورم روده موثر است .
۱۱) باعث دفع سنگهاي کيسه صفرا مي شود .
۱۲) نيروي جنسي را افزايش مي دهد .
۱۳) کليه و مثانه را گرم مي کند .
۱۴) گاز و نفخ معده و روده را از بين مي برد .
۱۵) باعث هضم غذا مي شود .
۱۶) بيماريهاي کبدي را درمان ميکند .
۱۷) کلسترول خون را پائين مي آورد .
۱۸) داروي لاغري است و کسانيکه مي خواهند وزن کم کنند و لاغر شوند مي توانند هر روز کنگرفرنگي بخورند .
۱۹) سرگيجه را برطرف مي کند .
۲۰) آنهائيکه گوششان زنگ مي زند اگر کنگرفرنگي را بخورند آنرا برطرف مي کند .
۲1) مبتلايان به بيماري قند مي توانند با خوردن کنگرفرنگي قند خود را تنظيم کنند .
۲۲) در درمان ميگرن موثر است .
۲۳) در برطرف كردن بيماري آسم اثر مفيد دارد .
۲۴) نقرس را برطرف مي کند .
۲۵) کنگرفرنگي رگها را تميز كرده و تصلب شرائين را درمان مي کند .
۲۶) در برطرف كردن اگزما موثر است .
۲۷) در درمان اکثر بيماريهاي پوستي اثر مفيد دارد .
۲۸) سموم بدن را دفع مي کند .
29) زخم هاي ريه و روده را درمان مي کند .
30) براي جلوگيري از ريزش مو ار برگهاي کنگرفرنگي ضماد تهيه كرده و به سر بماليد .
۳۱) براي برطرف كردن بوي بد زير بغل عصاره برگ کنگرفرنگي را به زير بغل بماليد .
۳۲) عصاره کنگرفرنگي را اگر به بدن بماليد خارش را برطرف مي کند .
کنگرفرنگي چون گرم است بهتر است با سرکه خورده شود .
طرز تهیه چای آرتیشو :
برای تهیه چای آرتیشو ده تا پانزده گرم برگ خشک و بیست تا چهل گرم برگ تازه آنرا در یک قوری کوچک آبجوش دم کرده و پس از بیست دقیقه آنرا صاف کنید و هر روز یکی دو استکان آز آن بنوشید.
در ضمن آب آرتیشو نیز دارای خواص درمانی بوده و شیره برگ آرتیشو یا کنگر فرنگی دارای املاح املاح معدنی مختلف و سینارین Cynarine است و مصارف درمانی فراوان دارد ولی تهیه آن امروزه چندان معمول نیست. مصرف آن اوره خون و مقدار درصد غیر طبیعی کلسترول خون را کاهش می دهد. معمولاً آب آرتیشو به آب سبزیهای دیگر برای تأثیر بیشتر بر روی کبد افزوده می شود.
احتیاط : بهتر است زنان در طى دوره شيردادن از مصرف آرتيشو خوددارى كنند زيرا ترشح شير را كاهش مى دهد.
نیاز اکولوژیکی
آرتیشو محصول فصل خنک است و بهترین رشد در 24 درجه در روز و 13 درجه در شب انجام می شود. آرتیشو به سرما مقاوم است ولی قسمت هوایی آن در اثر سرمای زمستان و یخبندان خشک می شود. آرتیشو چندین درجه سرمای زیر صفر را تحمل می کند ولی اگر یخبندان در طی رشد گیاه برای مدت زیادی ادامه یابد می تواند گیاه را از بین برد و یا به آن صدمه بزند. به همین دلیل آرتیشو را در مناطقی که دارای آب و هوای ملایم در زمستان است می کارند. ساقه گوشتی زیرزمینی آن در مجاورت سرمای منهای 10 درجه سانتی گراد به مدت چند روز از بین می رود. قسمت خوراکی آرتیشو در سرمای پائین تر از منهای 2 درجه سانتی گراد از بین می رود.آرتیشو را می توان در کلیه خاکها کشت نمود. مناسب ترین زمینها برای کشت آرتیشو خاکهای رس و شنی حاصلخیز بازهکشی و مواد کافی است. pH مناسب خاک بین 8-6 است.
آماده سازی خاک
برای تولید حداکثر محصول می توان مقدار 224-112 کیلوگرم در هکتار ازت و 112-56 کیلوگرم در هکتار P2O5 و 112-34 کیلوگرم در هکتار K2O به خاک اضافه نمود. دادن کود اضافی باعث هدر رفتن سرمایه آلوده شدن آب زیرزمینی و کاهش کیفیت محصول خواهد شد.
تاریخ و فواصل کاشت
فاصله کاشت در زمین اصلی به فواصل 100*75 و 100*100 و یا 80*80 سانتی متر می باشد.
کاشت
در کاشت یکساله از کشت مستقیم بذر استفاده می شود. به دلیل جوانه زنی ضعیف و یا عدم جوانه زنی بذرها ، نیازمند کاشت با تراکم بیشتر و با فاصله نزدیک تر هستیم و بعد از آن باید گیاهان اضافی تنک شوند. آرتیشو با بذر زیاد می شود پس از جوانه زدن برگهای طوقه ای شکل تشکیل می شود که در ادامه رشد ساقه گل دهنده از آن ظاهر می شود ریشه ها و قسمتهای تحتانی ساقه گوشتی شده و به صورت اندام ذخیره ای در می آید. بذر آرتیشو نسبتاً درشت است.نشأ کاری برای بهبود جوانه زنی غیر یکنواخت و طول رویش طولانی استفاده می شود. در کاشت چند ساله از تقسیم طوقه استفاده می شود. که این قطعات ریشه در گودالهایی به عمق 15-10 سانتی متر کاشته می شوند که فاصله گیاهان در ردیف ها 2/4 تا 1/2 سانتی متر و فاصله ردیفها 3 تا 4/2 سانتی متر است. کشت گیاهان در سیستم شبکه ای برای راحت تر شدن حذف علف های هرز انجام می شود. بذر معمولاَ در اواخر زمستان در محل گرم می پاشند. بذر پاشی بهتر است در گلدانهای توربی انجام گیرد. بنابراین در هر گلدان یک عدد بذر قرار می گیرد و روی آنرا با مقداری خاک می پوشانند. دمای خزانه 18 تا 22 درجه سانتی گراد تا زمان جوانه زنی و سپس 12 تا 16 درجه سانتی گراد می باشد. پس از آماده شدن نشاء که حدود 6 هفته به طول می انجامد آنرا در زمین اصلی به فواصل 100*75 و یا 100*100 و یا 80*80 سانتی متر منتقل می کنند. عمق کاشت تشاء عمیق تر از آنچه در خزانه بود می باشد.از سال سوم در پائیز برگها و ساقه های باقیمانده را چند سانتی متر بالاتر از خاک بریده و گیاه را با مقداری خاک نفوذ پذیر، کود حیوانی ، کاه، خاک و برگ یا تورب می پوشانیم . این مواد گیاه را در مقابل یخبندان محفوظ نگه می دارند. در روش از دیاد باپا جوش (Sucker) ، قسمت زیرزمینی آنرا به نحوی تقسیم کرده که هر کدام دارای یک پا جوش باشند. در تهیه پا جوش باید دقت کرد که آنها را از پایه های قوی که محصول زیاد می دهند،انتخاب کرد. طول یا جوش در هنگام قطع باید حدود 25 تا 30 سانتی متر بوده و در صورت امکان با کمی ریشه همراه باشد. تذکر : از ارقام رایج آرتیشو می توان رقم Green Glob را نام برد که 90 درصد به ازدیاد رویشی جواب می دهد. ارقام بذری آرتیشو عبارتند از : Green Glohe Emerald Imperial starImproved
داشت
آرتیشو نیاز به آب کافی در طول دوره رویش دارد. رطوبت کم خاک بویژه در زمان تشکیل جوانه باعث کوچک شدن و کاهش تعداد آن می شود. آبیاری زیاد باعث پوسیدگی ریشه می شود. دفع علف های هرز باید پس از آبیاری انجام گیرد و بوته آرتیشو را باید در اواخر پائیز قبل از فرا رسیدن سرما و یخبندان ، با مقداری کاه پوشاند و با طناب آنرا بست. بدین ترتیب می توان گیاه را برای سال بعد حفظ نمود. در اوایل بهار کاه را دور کرده و یا اینکه آنها با خاک اطراف مخلوط می کنیم. در این زمان عمل گیاه زنی نیز می تواند انجام گیرد. برای این کار مقداری از خاک اطراف بوته را کنار زده و با یک بیل پا جوشها را از ریزوم قطع می کنند و به همراه مقداری خاک در محل دیگر می کارند. قبل از پر کردن گودالها با خاک بهتر است که مقداری کود حیوانی پوسیده در داخل گودال قرارداد. یکی از روشهای درست مدیریت رشد، قطع کردن دوباره و هرس قبل از جابجایی است، که از سطح زمین و بالای رویش انجام می گیرد. قطع شاخه و برگ برای کاهش هجوم حشرات انجام می گیرد. قطع دوباره، گیاهان را از بین نمی برد بلکه آنها را تحریک به توسعه و رشد،و تولید جوانه های جدید می کند که به زودی ظهور می یایند. وقتی گیاه هرس و یا دوباره قطع می شود اگر رطوبت کافی باشد با بکار بردن 25 تا 50 ppm اسید جیبرلیک گیاه قادر خواهد بود شاخ برگ تولید کند و نمو جوانه تشدید یابد. این عمل می تواند جوانه را حدود 5 تا 7 هفته ترقی دهد. مبارزه با آفات آرتیشو در مراقبت از رشد گیاه باید مدنظر باشد از مهمترین آفات گیاه پروانه آلو (Platyptillia Cardnidactyla) و سفیدک حقیقی،ته ها مثل Aphis Faba و شته سبز هلو می باشد.
برداشت
عمل برداشت زمانی صورت می گیرد که گل به صورت غنچه باشد( قبل از باز شدن گلها)نهنج این گیاه خوراکی بوده و چون گوشتی است با ارزشترین قسمت گیاه می باشد. به غیر از ساقه اصلی گل دهنده در آرتیشو ساقه های گل دهنده فرعی نیز به وجود می آیند که غنچه های آنها کوچکتر است. عمل برداشت غنچه ها قبل از آنکه نرم و یا فیبری شوند، صورت می گیرد. در هنگام برداشت محصول همواره باید سعی نمود تا همیشه حدود 5 ساتی متر از ساقه با گل همراه باشد. برداشت معمولاً با دست و با زحمت انجام می گیرد که شامل قطع تمامی ساقه ها در زیر پایه جوانه گل می باشد. جوانه های برداشت شده با ساقه حدود 15-10 سانتی متر در درازای پایه جوانه و گاهی به طور کوتاه تا هم سطح شدن، با پایه جوانه انجام می گیرد. برداشت های مکرر شدیداً تحت تاثیر دما است در دماهای پائین دوهفته یا بیشتر ممکن است انجام شود و در طول دوره های گرمایی برداشت در هر 4 تا 5 روز انجام می شود. دوره برداشت می تواند 8 تا 9 ماه نیز ادامه داشته باشد که اغلب حدود یکسال است و تقریباً 25 بار برداشت می شود. جوانه های بالاتر از حد بلوغ تلخ و چوبی می باشند و بافت خوراکی و گوشتی کمتری دارند.گیاه باید در زمان حداکثر اندازه و قبل از باز شدن براکته ها برداشت شود.
دامنه انتشار
براکته های گوشتدار آرتیشو برای مصارف تغذیه در ایران پرورش می یابد