نقش دي کلسيم فسفات در تغذيه طيور
نقش دي کلسيم فسفات در تغذيه طيور   تاریخچه اکتشاف فسفات در ایران : اولین پیگردیهای فسفات در ایران در منطقه زاگرس بعمل آمده است. این پیگردیها که از سال 1336 توسط کارشناسان خارجی آغاز شده بود ، در سال 1342 بوسیله کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور در منطقه مزبور ادامه یافت. این پیگردیها تنها درشهریور 1343 منجر به کشف ذخیره فسفات ( لایه فسفات دار کوه بلوک ) در حوالی گچساران توسط مهندس موحد و مهندس صدرزاده شد. اکتشاف فسفات در منطقه زاگرس تا سال 1346 توسط سازمان زمین شناسی کشور ادامه داشت و بعد از آن متوقف گردید. در سال 1345 شرکت معدنی " ژئومتال " به همراه شرکت فرانسوی B . R .G . M اکتشاف فسفات درمنطقه زاگرس را مجددا" آغاز نموده و در پی آن ذخایری از فسفات با عیار و ضخامت نسبتا" مناسب کشف شد. اکتشاف فسفات در منطقه البرز نیز درتیرماه 1344 به وسیله دکتر شلدون Sheldon و همراهی مهندس موحد و مهندس صمیمی آغاز شد و پس از مراجعت دکتر شلدون از ایران ، این اکتشافات توسط موحد و صمیمی ادامه یافته در مرداد ماه همان سال ذخایری از فسفات در ناحیه جیرود ( شمشک ) کشف شد. در سال 1361 با تشکیل طرح اکتشاف معدنی فسفات ، ادامه جستجو در مناطق و رسوبات جدید و مطالعه بر روی ذخایر کشف شده بر عهده این طرح قرار گرفت و در حال حاضر نیز این طرح مسئولیت این عملیات را بر عهده دارد.   معرفی دی کلسیم فسفات و روش های ساخت و عوامل مؤثر بر قابلیت استفاده آن : همانطور که ذکر شد دی کلسیم فسفات یکی از منابع تأمین فسفر می باشد که از قدیمی ترین منابع موجود بوده که نسبت کلسیم به فسفر آن مشابه نسبت این عناصر در بافت استخوانی بوده و از این لحاظ قسمت اعظم فسفر معدنی مورد نیاز صنعت پرورش طیور را تأمین می کند.   مشخصات دی کلسیم فسفات استاندارد : به طور کلی کلسیم فسفات تهیه شده برای تغذیه حیوانات ، طبق استاندارد متعارف بین المللی دارای مشخصات زیر می باشد.   - فسفر حداقل 17 – 20 درصد - منیزیم ، روی ، مس در حد متعارف - کلسیم حداقل 20 – 24 درصد - سرب و فلزات سنگین 30 ppm - فلوئور حداکثر 1800 ppm - آهن 7/0 درصد - نسبت فسفر به فلوئور حداقل 100 باشد. - جیوه 1/ ppm0 - رطوبت حداکثر 1 درصد - ارسنیک 8 ppm - رنگ سفید یا سفید مایل به خاکستری - نیتریت 15ppm     این محصول در دو نوع پودری و گرانوله ( اندازه دانه ها بین 5/0 تا 5/2 میلیمتر ) تولید و عرضه می گردد.   روشهای معمول در ساخت دی کلسیم فسفات : به طور کلی به منظور ساخت دی کلسیم فسفات سه روش معمول وجود دارد که عبارتند از :   1) خنثی کردن محلول اسید فسفریک تصفیه شده ( فاقد فلورین) به وسیله کربنات کلسیم : این روش که تحت عنوان روش غیر مستقیم نیز خوانده می شود از متداولترین رورشهای ساخت دی کلسیم فسفات در جهان و ایران می باشد. فسفات کلسیم حاصل از این روش ، جامدی گرانولی شکل و مخلوطی از منو و دی کلسیم فسفات می باشد. با این روش عمدتا" دو نوع محصول تولید می شود که یک نوع آن دارای 5/18 درصد فسفر و 18 – 25 درصد کلسیم و دیگری دارای 21 درصد فسفر و 15- 25 درصد کلسیم می باشد. واکنش ها معمولا" در راکتوری انجام می گیرد که از یک مخلوط کن تشکیل شده و عمل گرانول کردن محصول نیز در آن انجام می شود. مواد اولیه لازم : 1) اسید فسفریک : به دلیل گران قیمت بودن اسید فسفریک تهیه شده از عنصر فسفر و اسید تصفیه شده ، معمولا" از اسید فسفریک خام استفاده می شود که در ابتدا باید فلوئور آن گرفته شود. حداقل مشخصات اسید فسفریک مورد نیاز عبارتست از: 5 O 2 P 52- 54 درصد ، فلوئور حداکثر 2 درصد و 4 So معادل 6/1 – 5/2 درصد. 2) سنگ آهک : حداقل مشخصات سنگ آهک مورد نیاز عبارتست از : 3 CO Ca با حداقل 96 درصد خلوص ، فلوئور حداکثر 150 ppm 3) سیلیکا : معمولا به منظور بهبود عمل فلوئورزدایی اسید فسفریک ، مقداری سیلیکا به آن افزوده می شود. همانطور که مشاهده می شود هم اسید فسفریک و هم کربنات کلسیم باید از نظر میزان فلوئور کیفیت مناسبی داشته باشند تا اثرات ضد رشد و تغذیه ای فلوئور در حداقل باشد. واکنشهای شیمیایی در راکتور انجام می شود و سپس وارد خشک کن شده و آب ملکولی خود را از دست می دهد بطوری که محصول خارج شده از خشک کن دارای 5/1 – 2 درصد رطوبت می باشد. سپس در مرحله انتهایی محصول وارد قسمت دانه بندی شده و قطعات درشت و ریز و قطعات خیلی ریز و گرد و غبار به ورودی دستگاه برگشت می کند. 2) واکنش اسیدکلریدریک یا اسید نیتریک بر روی سنگ فسفات : این روش به نام روش مستقیم خوانده شده و اکثرا در کشورهای غربی به ویژه بلژیک متداول است. محصول به دست آمده از این روش در مقایسه با محصولات تولید شده با روش غیر مستقیم که عمدتا" مخلوطی از منو و دی کلسیم فسفات می باشند ، از خلوص بیشتری برخوردار است و قسمت اعظم آن را دی کلسیم فسفات آبدار تشکیل می دهد. مواد اولیه این روش سنگ فسفات با عیار بالای 5 O 2 P و محتوای فلوئور کم و نیز اسید کلریدریک یا نیتریک با درجه خلوص بالا می باشند. در این روش ابتدا سنگ فسفات خرد و الک می شود و سپس توسط اسیدکلریدریک به منوکلسیم فسفات و مواد باقیمانده نامحلول تبدیل می شود و سپس منوکلسیم فسفات از مایع رویی تخلیه و خالص می شود و سپس خنثی شده و کریستال دی کلسیم فسفات تولید می شود. آنگاه بلورها صاف و شستشو شده و سپس خشک می گردند. از مزایای این روش این است که تمام مراحل قبل در حرارت معمولی انجام می شود و شکل ارتوفسفات که برای قابل استفاده بودن دی کلسیم فسفات برای حیوانات ضروری است ، حفظ می گردد. 3) تأثیر اسید کلریدریک بر روی استخوان : برخی از کمپانی های امریکایی و اروپایی با استفاده از این روش مبادرت به تولید دی کلسیم فسفات می نمایند. در واقع می توان گفت دی کلسیم فسفات تولید شده از این طریق محصول فرعی کارخانجات تهیه ژلاتین از استخوان می باشد. در این روش استخوانها را پس از روغن گیری و خرد کردن با اسیدکلریدریک رقیق مخلوط می کنند و بدین صورت تری کلسیم فسفات موجود در استخوان در اسید کلریدریک حل می شود و سپس خنثی سازی ملکول حاصل منجر به رسوب بلورهای دی کلسیم فسفات با حدود 5/18 درصد فسفر و 5/0 درصد فلوئور می شود.   عوامل مؤثر بر قابلیت استفاده فسفر در دی کلسیم فسفات تولید شده : تفاوت در میزان فسفر قابل استفاده و کلسیم در منابع مختلف تحت تأثیر فاکتورهایی است که ذاتا در این منابع وجود دارند و عبارتند از: - از مهمترین فاکتورهای مؤثر در این زمینه شکل ملکولی فسفات می باشد. شواهد حاکی از آن است که فسفات جهت جذب شدن باید به شکل ارتوباشد. چنانچه در فرآیند ساخت ، میزان حرارت زیاد باشد شکل ارتو به سایر اشکال مثل پیروفسفات و متافسفات تبدیل می شود که قابلیت استفاده کمتری برای طیور و نشخوار کنندگان دارند. - منابع آبدار فسفات در مقایسه با منابع بدون آب فسفاته از قابلیت استفاده بیشتری برخوردارند و این موضوع اهمیت به سامان بودن سیستم خشک کردن را در فرآیند تولید بیان می کند. - حرارت دادن - قابل حل بودن منبع فسفات در میزان قابلیت استفاده فسفر آن مؤثر است. به طور کلی افزایش حلالیت فسفات در آب و اسید موجب صعود ارزش بیولوژیک آن می شود. - اندازه ذرات : با بزرگتر شدن اندازه منبع فسفات بر میزان ارزش بیولوژیک آنها افزوده می شود. به همین جهت محصولاتی که از ذرات بزرگتری ( در محدوده استاندارد ) ساخته شده باشند ارزش بیولوژیک بالاتری دارند که این مسئله اهمیت دقت دانه بندی را در مرحله تکمیل ساخت دی کلسیم فسفات و نیز فرآیند های شیمیایی در راکتور بیان می کند. - حضور ناخالصی ها در روند تهیه سنگ فسفات ، بر روی ارزش بیولوژیک مؤثر می باشند. به عنوان مثال فلوئور ، آلومینیوم و سایر فلزات مشابه می توانند موجب تشکیل ترکیبات فسفاته غیرقابل استفاده برای حیوان گردند. این موضوع اهمیت کنترل کیفیت مواد اولیه بخصوص سنگ های فسفات را در فرآیند تولید دی کلسیم فسفات بیان می دارد. - مقدار کلسیم : به طور کلی با افزایش مقدار کلسیم و به عبارتی افزایش نسبت کلسیم به فسفر از حد استاندارد در منابع فسفاته ، از ارزش بیولوژیک آن کاسته خواهد شد.   همانگونه که در همه این روشهای تولید بیان شد مسئله کمیت حضور فلوئور در مواد اولیه از اهمیت خاصی برخوردار است و بر میزان کمیت فلوئور در دی کلسیم فسفات تولیدی اثر خواهد داشت.   منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )