مزايا ومعايب مصرف كودهاي شيميايي در كشاورزي
از مزاياي كودهاي شيميايي، بهاي ارزان، كاربرد سهل و آسان، درآمد كاذب كوتاه مدت (بدون توجه به استهلاك سرمايه اصلي يعني خاك و مواد آلي آن) است.
شيوع بيماري ها و آفات متعدد مثلاشيوع آتشك گلابي در باغ هاي گلابي كرج و قزوين، نماتد در مزارع چاي و حتي شانكر مركبات در جنوب كشور عمدتا زاييده مصرف نامتعادل كودها مي باشد.
نظرات بانك جهاني درباره مصرف كودهاي شيميايي در ايران مي تواند مؤيد مصرف نامتعادل كود در كشور باشد كه به شرح زير مي باشد: توزيع نابرابر كودهاي شيميايي، بخش خصوصي جايگاهي ندارد (تقويت بخش خصوصي و فراهم آوردن امكان رقابت فعالانه، ايجاد يك محيط تجاري و حقوقي صحيح و اتخاذ يك خط مشي پايدار و فعال از جانب دولت براي تقويت مشاركت بخش خصوصي)، نظام قيمت گذاري سبب اسراف در مصرف كود شيميايي مي شود، عدم توازن بين كود شيميايي در دسترس و كودشيميايي مورد نياز، ضعف تحقيق در كاربرد كود.
تجارب ساير كشورها در كنترل مصرف كود شيميايي مي تواند به مصرف متعادل كود در كشور كمك كند كه در زير به دو مورد اشاره مي شود: در انگلستان توليد گندم در هر هكتار در حدود 7.5تن تثبيت شده و توليد بيشتر از آن را وزارت كشاورزي صرفا به خاطر مسايل زيست محيطي ممنوع شده است.
انواع كودها و مزايا و معايب سولفات آمونيم:
معايب: پائين بودن درصد مواد غذايي آن (كه حمل و نقل آن را دچار مشكل مي كند)، عدم امكان استفاده در سيستم آبياري تحت فشار به علت گرفتگي نازل ها (تركيب سولفات با يون كلسيم و تشكيل گچ) (ملكوتي، م.ج. 1378).
مزايا: كمتر از ساير كودهاي ازته (نظير نيترات آمونيم) از خاك شسته مي شود، سولفات علاوه بر خاصيت اصلاح كنندگي خاك جذب گياه هم مي شود. سولفت آمونيم بهترين كود ازتي براي خاك هاي قليايي و آهكي ايران شناخته شده است (چون هم اسيدزا است و هم داراي مقداري گوگرد به عنوان ماده غذايي است)
نيترات آمونيم:
معايب: جاذب الرطوبه اي بودن، كلوخه اي شدن، خطر انفجار، (به هنگام انبار، نيترات آمونيم نبايد در مجاورت مواد روغني نگهداري شود. همچنين به دليل جذب رطوبت، درب نايلوني كيسه ها باز نشود) (ملكوتي، م.ج.1378).
مزايا: درصد تلفات تصعيد (به صورت آمونيم) كمتر از اوره است (چون آنيون نگهدارنده آن (نيترات) قوي تر از كربنات (آنيون) موجود در اوره است. ارجحيت مصرف براي درختان ميوه: به دليل دارا بودن دو يون قابل جذب (نيترات و آمونيم بر مصرف اوره ترجيح داده مي شود. در مراتع و ديمزارها مخصوصا در مناطق سردسيري، مصرف نيترات آمونيم بر اوره (در صورت تقسيط) ارحج است. نيترات آمونيم را نمي توان در شاليزارها استفاده نمود (به دليل آبشويي سريع نيترات و عدم نياز برنج به نيترات) تحت چنين شرايطي مصرف آمونيم ترجيح داده مي شود.
مصرف نيتروژن در سبزيجات
تغذيه: گياهان همانطور كه قادرند از راه ريشه نيتروژن موردنياز خود را جذب كنند از راه برگ نيز مي توانند نيتروژن را به صورت آمونيم، نيترات و اوره جذب كنند.
در سبزي هايي كه عمر كوتاه و رشد سريع دارند مانند تربچه كه سي روز از كاشت تا برداشت طول مي كشد يك بار مصرف نيتروژن تكافوي نياز گياه را مي نمايد. در صورتي كه در مورد فلفل كه هشت ماه در زمين است و مرتب محصول مي دهد چند بار مصرف كود ضرورت دارد.
در نواحي مرطوب بهتر است ثلث يا ربع كود نيتروژنه را قبل از كاشت و مابقي را به صورت تقسيط مصرف شود. در سبزي هايي مثل فلفل، بادمجان، گوجه فرنگي و نظاير آن كه در طول فصل رشد محصول مي دهند، بهتر است كود سرك در دو يا سه نوبت مصرف شود.
گياهان كليسم گريز يا گياهاني كه به خاك هاي اسيدي سازش يافته اند و گياهاني كه به پايين بودن پتانسيل اكسيداسيون و احياء خاك سازش يافته اند آمونيم را ترجيح مي دهند. گياهان كلسيم دوست يا گياهاني كه در خاك هاي قليايي با پ هاش بهتر مي رويند نيترات را بهتر مصرف مي كنند. آمونيم بر خلاف نيترات، تنفس ريشه را افزايش مي دهد. در مواقع گرم معمولازيرخاك كردن كودهاي نيتروژنه ضروري است چون حرارت هوا ممكن است باعث تلفات كود شود.
شيره گياهي اخذ شده از دمبرگ گياه بهترين نمايه جهت تعيين وضعيت تغذيه اي نيتروژن گياه است، چرا كه نسبت به نوسانات تامين نيتروژن براي گياه بسيار حساس تر از پهنك است. مقدار عناصر غذايي در گياه حتي الامكان مي بايست درحد متوسط و يا حتي در نيمه بالاتر محدوده كفايت باشد. تحت اين شرايط است كه مي توان اطمينان حاصل كرد كه حتي در حضور تمام عواملي كه منجر به ايجاد اختلال در گياه مي شود احتمال وجود دارد گياهان با تمام عناصر غذايي موردنياز به حد كفايت تغذيه گرديده اند.
براي توصيه كودي نيتروژن، دو روش تجزيه گياه و آزمايش خاك مكمل يكديگرند و بايستي با همديگر استفاده شوند.
كمبود: در خيار و طالبي اولين علايم كمبود نيتروژن روشني رنگ و توقف رشد برگهاست. رنگ سبز طبيعي برگ ها، روشن يا زرد مي شود و در موارد كمبود شديد، تمام كلروفيل از بين مي رود.
شاخه ها باريك شده و سخت و فيبري مي شوند.
ميوه هاي خيار مبتلابه كمبود رنگ روشن داشته و در محل گل، نوك آنها باريك مي شود. ميوه هاي طالبي در صورت كمبود نيتروژن كوچك مي شود. عموما بيشتر مواقع در سبزيجات اول بهار كه بارندگي سنگين است كمبود نيتروژن ظاهر مي شود.
چنين كمبودي ممكن است در مرحله رسيدن محصولات نيز ديده شود. زماني كه درجه حرارت سرد شب ها تجمع كربوهيدرات ها را تسهيل كند اگر نيتروژن كافي فراهم باشد توليد محصول زياد خواهد شد. بارندگي هاي شديد، نيترات خاك را از عمق ريشه شستشو مي دهد و در اعماق پايين پروفيل خاك تجمع مي دهد. پس از پايان فصل بارندگي، نيترات خاك به صورت گاز درآمده و از خاك خارج مي شود.
پس از پايان فصل بارندگي، خاك هايي كه دچار شستشو شده اند ميزان نيترات كمي در اختيار خواهند داشت.
مواد آلي: زماني كه مواد آلي در خاك تجزيه مي شوند اولين فرم معدني نيتروژن كه آزاد مي شود آمونيم است. مواد آلي مثل كاه و كلش باعث كاهش فرم نيتراته در خاك مي شوند (نسبت C.N بالادارند- براي تجزيه شدن نيتروژن خاك را مصرف مي كنند.)
مواد گياهي مثل گراس ها باعث افزايش فرم معدني نيتروژن به ويژه نيترات خاك مي شوند (نسبت C.N پايين دارند). يكي از بزرگترين منافع استفاده از كمپوست، كاهش مصرف آب مورد نياز گياه مي باشد.
حداكثر استفاده از ماده آلي زماني حاصل مي گردد كه دو تا سه هفته قبل از كاشت دانه به خاك داده شود. در شرايط كشت و كار آبي كه زمين پيوسته زير كشت محصول مي باشد، مقدار كمپوست مورد نياز محصولاتي نظير سبزيجات، 25 تن در هكتار برآورد شده است.در مناطقي كه ميزان بارندگي 1250ميليمتر مي باشد مقدار كمپوست مصرفي 12.5 تن در هكتار توصيه مي شود و نواحي خشك (متوسط بارندگي حدود 500 ميليمتر) پنج تن در هكتار و در ديمزارها با مصرف 2.5 تن كمپوست در هكتار در سال مي توان افزايش محصول معني داري به دست آورد.
نيمي از نيتروژن و پتاسيم و تمام فسفر كود اصطبلي در قسمت جامد آن متمركز است. در صورت كمبود كود دامي يكي از بهترين راه هاي جبران تلفات مواد آلي خاك، دادن كود سبز است. در بيشتر مواقع از گياهان خانواده بقولات به عنوان كود سبز استفاده مي شود. غده هاي ريشه هاي يونجه حدود 200كيلوگرم در هكتار نيتروژن هوا را تثبيت مي كنند و شبدر معمولا100 تا 150 كيلوگرم و سويا نصف اين مقدار را تثبيت مي كند. كودهاي سبز به دليل دارابودن رويش فوق العاده و ريشه هاي قوي مي توانند مقدار زيادي از عناصر محلولي را كه در شرايط عادي بر اثر شستشو به اعماق پايين خاك حركت كرده اند جذب كنند.
همچنين اين گياهان قادرند از فسفات هاي غيرمحلول، پتاسيم تثبيت شده و عناصر كم مصرف تا حد زيادي استفاده كنند.
برگرداندن اين گياهان به خاك علاوه بر بهبود خواص فيزيكي و شيميايي و زيستي، سبب تسهيل آزادشدن عناصر غذايي پرمصرف و كم مصرف مي شود. در فصل بهار از آنجايي كه درجه حرارت هنوز زياد نشده است. نيتروژن به آرامي از مواد آلي آزاد شده و به تدريج كه هوا گرم مي شود اين فرايند شدت مي يابد.
كودهاي فسفره:
فسفر مهم ترين عنصر براي رشد اوليه گياه مي باشد و اگر به صورت نواري استفاده شود كارايي بيشتري دارد چرا كه فسفر در خاك متحرك نيست.
مصرف فسفر در خاك هايي كه بيش از 15 ميلي گرم در كيلوگرم فسفر قابل جذب دارند نتيجه اي را باعث نمي شود.
براي آنكه فسفر قابل جذب خاك، يك كيلوگرم در هكتار افزايش يابد مي بايست پنج تا ده كيلوگرم فسفر (P2O5) به خاك شني لومي يا لومي شني اضافه شود. در حالي كه در خاك هاي لوم و لومي رسي دوازده كيلوگرم فسفر (P2O5) در هكتار مي بايست به خاك اضافه شود تا ميزان فسفر قابل جذب خاك يك كيلوگرم در هكتار افزايش يابد.
زماني كه كودهاي فسفره محلول در آب به خاك اضافه مي شوند بلافاصله با خاك واكنش مي دهند و به فرم هاي نامحلول تبديل مي شوند. تنها جزء كوچكي از فسفر كودي به صورت محلول باقي مي ماند.
در خاك هايي كه مقدار فسفر قابل استفاده آنها بيش از 20ميلي گرم در كيلوگرم است از مصرف كودهاي فسفري پرهيز گردد (سيلسپور و ملاحسيني. 1384). تا حد ممكن از مصرف كودهاي فسفاتي كادميم دار به خصوص در مناطق شمال كشور پرهيز گردد.
سوپر فسفات: هزينه ساخت سوپر فسفات تريپل (غليظ) بيش از نوع معمولي است، اما بالابودن عيار فسفر باعث كاهش ميزان مصرف، كاهش هزينه حمل و نقل شده كه هزينه بيشتر آن را توجيه مي كند. استفاده از انواع سوپر فسفات بستگي به ملاحظات اقتصادي (مثل قيمت مواد اوليه، هزينه حمل و نقل و مقدار مصرف) دارد.
سوپر فسفات تريپل (غليظ)، در شرايط كشور بهتر از فسفات آمونيم است. به اين سوپر فسفات از آن جهت تريپل (غليظ) مي گويند كه فسفر محلول آن تقريبا سه برابر سوپرفسفات ساده است.
كودهاي پتاسيمي: براي افزايش يك كيلوگرم در هكتار پتاسيم (K) خاك، دو تا شش كيلوگرم در هكتار پتاسيم (K2O) مورد نياز است.
مصرف پتاسيم در پاييز در خاك هاي رسي براي آنكه ظرفيت تثبيت چنين خاك هايي را پر كند توصيه مي شود.
مصرف پاييزه پتاسيم در خاك هاي لومي شني، شني يا خاك هاي آلي توصيه نمي شود چرا كه بارندگي هاي زمستانه به راحتي باعث شستشوي كود مي شود. در سبزي هايي كه قسمت اعظم اندام هاي آن برداشت مي شود (كرفس، كلم، كاهو) برداشت پتاسيم شديدتر است.
در خاك هايي كه مقدار پتاسيم قابل استفاده آنها كمتر از 250 ميلي گرم در كيلوگرم خاك باشد از كود پتاسيم استفاده شود.
كودهاي ميكرو: عناصر كم مصرف نبايد با حشره كش ها، قارچ كش ها و علف كش ها تركيب شود، مگر اينكه كارخانه هاي سازنده، تركيب آنها را با عناصر كم مصرف توصيه نمايد.
كمبود عناصر ريز مغذي به ويژه روي به دلايل متعدد از جمله آهكي بودن خاك هاي كشاورزي (پ هاش بالاي خاك)، وجود يون بيكربنات در آب هاي آبياري، افت كيفيت آب آبياري به علت افزايش شوري ناشي از تشديد خشكسالي هاي پي درپي، كمي مواد آلي خاك هاي زراعي، مصرف نامتعادل كود به ويژه مصرف بي رويه كودهاي فسفاته و ازته و عدم مصرف كودهاي محتوي عناصر ريز مغذي به ويژه سولفات روي عموميت دارد.