طبقه بندي گياهان دارويي بر اساس اثرات آن ها
طبقه بندي گياهان دارويي بر اساس اثرات آن ها   ساختمان شيميايي مواد موثره گياهان اثر درماني آن ها را بر حسب عملشان در بدن انسان مشخص مي كند.بنابراين آن ها را بر حسب شعاع عملشان(مانند دارو هاي ديگر موجود در فارماكوپه) در گروه هاي معيني طبقه بندي مي كنيم.هميشه يك گياه دارويي اثري مشخص ندارد و طيف اثرات آن ممكن است زياد يا كم شود.به اين معني كه يك گياه ممكن است در درمان چندين بيماري موثر باشد. و برعكس براي تقويت اثر درماني آن ها اغلب مخلوطي از چند گياه تهيه مي شود تا تاثيرشان چند برابر شود.خواننده در اين جا گروه هاي مختلفي را با مصارف خارجي و داخلي مطالعه خواهد نمود و بالاخره يك گروه از گياهان سمي با تاثير شديد در انتهاي اين فصل آورده خواهد شد.   گياهان تلخ(Amara)   داروهاي گياهي هستند كه روي كار معده، خصوصا در هنگام بي اشتهايي تاثير مي گذارند،انواع مختلفي از آن را قبل از غذا مصرف مي كنند از قبيل:گياهان تلخ خالص ،قنطوريون صغير،جنتيان،شبدر آبي،گياهان تلخ معطر(مواد تلخي كه همراه مواد معطر باشند)نظير:درمنه،قصب الذيره،سنبل خطائي طبي. گياهان تلخ قابض:اين گياهان در عين حال كمي قابض بوده براي زكام ها و گاستريت هاي سبك(پوست كندورانگو) به كار مي روند.   (قصب الذيره محتوي يك اسانس طبيعي و خصوصا مواذ تلخ است.از آن در داروسازي استفاده مي شود).   گياهان تلخ لعابدار:گياه پاي خر،شاهدانه،گياهان قابض(داروهاي منقبض كننده Astringentes) اين مواد روي بشره يا مخاط با تشكيل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئيني تاثير مي گذارند.آن ها آب موجود در بافت ها را مي گيرند و با كم و بيش خشك كردن آن ها اثر ضد تورمي نيز دارند.اين مواد اغلب از تركيبات تانن هستند. اين گروه شامل شمش بري،مورد،گل غافث،هوفاريقون،مريم گلي،انجبار،گوش خر،گل مينا(امراض جلدي،اگزماي متورم و عفوني)،تره تيزك،سنفتيون،پوست درخت بلوط و بيد،ريشه ي بابا آدم،گلسنگ الكيمي،درخت گردو،توت روباه،هفت بند،آويشن،دم شير و زوفا مي شود.   ضد التهاب(Antiphlogistica)   اين مواد را براي درمان زخم ها و كوفتگي ها به كار مي برند.آن ها ورم را كاهش مي دهند و بازسازي بافت هاي آسيب ديده را(با تاثير بر غشاي مخاطي و سطح گرانولي)تسريع مي كنند. بنابراين بابونه و اكليل كوهي جراحت ها را التيام مي بخشند،خزه اثر ضد تورم روي مجاري ادرار دارد و گل نرگس ضمن التيام زخم ها، بيماري پوستي را درمان مي كند.رزمارنيوس در مصارف خارجي ضد روماتيسم و توت فرنگي براي جوش صورت مفيد است. (بابونه به خاطر نافع بودن در بسياري از موارد مورد توجه است.گل هاي خشك شده ي آن كه در تهيه جوشانده ها و ضماد براي درمان ناراحتي ها و تورم ها به كار مي رود،در اكثر خانه ها يافت مي شود).   گياهان ضد نفخ(Carminativa)   در اين جا منظوذ موادي هستند كه اثر خوبي روي دفع گازهاي معده و انقباضات دردناك و حتي تشنج عضلات شكم دارند.اين مواد حساس فشار درد را كاهش داده باعث توقف رشد باكتري هايي مي شوند كه تخمير ايجاد مي كندد.اين گروه شامل داروهايي است كه مواد اسپاسموليتك(Spasmolytique)(رافع تشنج و انقباضات)دارند.گياهاني از اين قبيل عبارتند از:بابونه،انيسون،رازيانه،� �رو كوهي،نعناع،مريم گلي،اكليل كوهي،زيره و زوفا. (ميوه ي شيرين رازيانه در بسياري از حوشانده ها كه به صورت مخلوط تهيه مي شوند به كار مي رود.از آن ضمن خوشبو و مطبوع كردن طعم جوشانده ها به عنوان ضد نفخ بسيار موثر استفاده مي كنند).     گياهان معرق(Sudorifique)   گياهاني كه عمل تعرق را آسان تر مي نمايند عبارتند از:گل ماهور،آقطي سياه،بابونه،زيزفون،شاه تره،پتازيت،برگ انگور فرنگي،ريش بز،تره تيزك،ريشه بابا آدم،بيد گياه،بنفشه ي وحشي.   گياهان كاهش دهنده ي تعرق(Antidiaphoretica)   گياهاني كه از تعرق زياد جلوگيري مي كنند عبارتند از:مريم گلي،سنبل الطيب،بلادون و براي مصرف خارجي ،برگ گردو و پوست درخت بلوط. (گل ماهور گل هاي زردي دارد كه پس از خشك كردن در تركيب جوشانده هايي كه به عنوان ضد سرفه تجويز مي شوند از آن استفاده مي گردد،زيرا داراي مقدار زيادي موسيلاژ يا لعاب است).   گياهان مدر(Diuretique)   اين گياهان ترشح ادرار را زياد مي كنند و براي ناراحتي هاي مجاري مورد استفاده قرار مي گيرند.آن ها ضمن اين كه مدر هستند كمي هم حالت ضدعفوني دارند.از آن ها مي توان در مواردي از قبيل ناراحتي هاي كليوي سبك،سنگ كوچك يا شن ادراري استفاده كرد. در صورتي كه ناراحتي كليوي مهم،ناراحتي هاي قلبي،ورم قلبي،يا سيروز كبدي وجود داشته باشد اين داروها مناسب نيستند و بايد به پزشك مراجعه شود.   گياهان دارويي از قبيل:گل آقطي سياه،انگور روباه،سرو كوهي،مورد،پر سياوش،هوفاريقون،اونونيس،ر يشه ي جعفري.   و گياهان غير دارويي:بادآور،لوبيا را مي توان نام برد.   خزه(كه در صورت عفونت مجاري ادرار بسيار مفيد است)،كيسه كشيش،برگ هاي درخت غان(حتي به صورت حمام)،برگ توت فرنگي،ريشه بابا آدم،آسپرول معطر،گزنه،ريشه ي انجدان رومي،دم شير.   (بوسرول يا شمش بري از زمان قديم به عنوان گياه دارويي شناخته شده و از برگ هاي آن براي درمان ناراحتي مجاري ادرار استفاده مي گردد).   گياهان خلط آور لعابدار(Expectorante Mucillaginose)   گياهان دارويي ايجاد خلط را تسهيل مي نمايند.آن ها محتوي لعلب هاي گياهي هستند كه با جذب رطوبت باد كرده قسمت ديگر را مرطوب مي كند و اين به دليل خاصيت جذب آب اين مواد است.آن ها همچنين ورم منطقه اي را كه قسمت ورودي ناي را احاطه نموده است با تسكين سرفه،كاهش مي دهند. (گل زيزفون خشك شده داروي بسيار خوبي براي سرماخوردگي است.جوشانده آن را ترجيحا با عسل شيرين مي كنند و مي نوشند و داروي خوبي براي عرق كردن است.در اكثر موارد گل زيزفون معطر را كه برگ آن قلبي شكل است،مصرف مي كنند).   برخي از اين گياهان علاوه بر لعاب محتوي اسانس هاي روغني و ساپونين هستند.از ميان اين گياهان مي توتن از پنيرك،گل ماهور،خطمي و بارهنگ نام برد.   گياهان خلط آور و قي آور(Expectorante Emetique)   اين مواد ترشح غدد مجراي تنفسي و برونش ها را زياد مي كنند و به مقدار زياد قي آورند و به مقدار كم فقط باعث ايجاد حالت تهوع مي شوند؛حالتي كه از نظر پزشكي در برخي مواقع مفيد است. آلكالوئيدي به نام امتين(Emetine) و ساپونسن ها به اين گروه تعلق دارند. طبق نسخه ي پزشكي جوشانده ريشه ي ايپكاكوانا را مي توتن تهيه نمود و بدون نسخه مي توان از علف فنق،خارجر،شيرين بيان،ريشه ي گل پامچال و گل ماهور استفاده كرد.   خاط آور محرك(Expectorantia Stimulantia)   اين گياهان محتوي مواد فراري هستند كه از طريق دستگاه تنفسي دفع مي شوند،مخاط را تحريك مي كنند و عمل خلط آوري و دفع آن را آسان تر مي كنند.ضمنا اين مواد باعث شل شدن عضلات مجراي تنفسي كه در حالت انقباض باشند نيز مي شوند ضمن اين كه كمي نيز قدرت ضدعفوني كننده دارند. اين گروه شامل گياهان دارويي مي شود كه اسانس هاي روغني داشته باشند. گياهان دارويي كه در اين زمينه براي تهيه جوشانده به كار مي روند عبارتند از:مسيكه،رازيانه،برگ نعناع،پونه،سوسن بري. و از ديگر گياهاني كه در اين زمينه مورد استفاده قرار مي گيرند مي توان خطمي،گياه پاي خر(گل و برگ هاي آن) و دانه ي كتان محتوي لعاب را نام برد.     گياهان ضد سرفه(Antitussica)   اين ها در واقع گياهان خلط آور آرام كننده ي سرفه هستند.در اكثر موارد از آن ها به صورت مخلوط(جوشانده براي سينه درد)استفاده مي كنند. از ميان گياهان ساده نيز مي توان از خطمي،پنيرك،گياه سعال يا پاي خر،بارهنگ،به دانه و شيرين بيان نام برد. (گل هاي گياه سعال يا پاي خر در اوايل بهار شكفته مي شوند و برگ هاي آن براي تهيه ي جوشانده همراه با ديگر گياهان ضد سرفه به كار مي رود).   گياهان مسهل صفرا(Cholagoag)   اين مواد كار توليد صفرا در سلول هاي كبدي و همچنين كار دفع آن از طريق مجراهاي صفراوي را تسهيل مي كنند.در درمان ورم كيسه و مجراهاي صفراوي و حتي عليه سنگ ريزه هاي كوچك كيسه صفرا در كنار داروي موثر پر قدرت از داروهاي گياهي نيز استفاده مي شود كه محتوي اسانس هاي طبيعي ضد تشنج مجراهاي صفراوي و ضد عفوني كننده هاي سبك و ضد تورم هم هستند. از ميان داروهاي گياهي مي توان از:برگ بولدو،گل خلد،كنگر كوهي،زنجبيل سامي،گياه نوروزي،فراسيئن سفيد و ريوند نام برد. و از ميان گياهان غير طبي از: ما ميران،گل قاصد،پوست درخچه ي زرشك،آويشن معمولي و بومادران نام مي بريم.   (ريوند پنجه اي كه گياه بومي چين است ساقه ي زيرزميني دارويي دارد كه خصوصا در درمان بيماري صفراوي(به صورت جوشانده) و به صورت تركيبي در قرص هاي هضم كننده غذا به كار مي رود).   گياهان ملين و مسهل(Laxantia)   مسهل ها كار تخليه روده را تسريع مي نمايند.پوست نربرون،دانه و برگ هاي سنا،ريشه ي شيرين بيان،ريشه ريوند از اين دسته هستند. گياهاني نظير ميوه و شاخه ي برگ دارمرو بياباني،گل بنفشه ي صحرايي،بومادران،فاشراسفيد ،نيلوفر و كتان از گروه غير طبي اين دسته هستند.   گياهان مقوي قلب(Cardiotonica)   اين گروه شامل گلوكوزيدهاي گياهي است كه اثر تقريبي روي كار قلب دارند.اين مواد آهنگ كار قلب را تسريع مي كنند.دفع آب به عنوان اثر جنبي كصرف اين مواد شناخته شده است.در اين گروه مي توان از گل انگشتانه،آدونيس،گل برفك،آليچ،گراتيول،هلبور سياه نام برد.   ضد آسم(Antiasthmatica)   گياهاني كه محتوي آن ها براي مبتلايان به تشنجات ريوي همراه با آسم مفيد است،عبارتند از:بلادون،ژوسكوام،تاتوره. (برگ ها و مواد محركه ي گل انگشتانه ارغواني از مهم ترين و بهترين مواد براي تقويت قلب شناخته شده است و تنها پزشك پس از اين كه بيمار را به طور دقيق معاينه نمود مي تواند آن را تجويز و مقدار مصرف آن را مشخص كند).   مواد آرامبخش(Neirvina et sedativa)   اين مواد آرام كننده در موارد عصبي بودن،ضعف اعصاب و تغييرات رفتاري در سيستم اعصاب مركزي(بيماري ضعف اعصاب) مصرف مي شود.در مقايسه با داروهاي شيميايي ، اين مواد اثر بسيار آرام تر و ملايم تري از خود نشان مي دهند.از گياهان آرامبخش مي توان از سنبل الطيب،گل ساعتي،رازك،خلنك،نام برد.   ضد تصلب شرائن(Antisclerotica)   اين گروه تاثير مثبتي روي قسمت هاي آسيب ديده سيستم گردش خون خصوصا در زمان پيري يا در صورت داشتن تغذيه ناصحيح مانند مصرف بيش از حد چربي،نداشتن فعاليت كافي و شرايط بحراني از خود بر جاي مي گذارد. كلسترول كه روي ديواره وريدها رسوب نموده آن ها را آهكي و سخت مي كند،اثر نامناسبي روي قسمت هاي آسيب ديده دارد كه ايجاد كننده ي ترومبوز و فشار خون بالا نيز مي تواند باشد.در اين حالت داروهاي گياهي كه سرشار از روتين و ويتامين C هستند مي توانند سودمند باشند.در اين گروه نيز از سير،سرخ وليك(گل و برگ هايشان)،عرق گل سرخ،سوفورا و دارواش مي توان نام برد.   (سنبل الطيب به شكل جوشانده يا قطره تاثير آرامبخشي بسيار عالي دارد.تنطور والريان در همه ي داروخانه ها در معرض فروش قرار دارد). (سرخ وليك اغلب به عنوان داروي ضد فشار حون مصرف مي شود.گل و حتي شاخه هاي برگدار،يا خود برگ ها را به تنهايي يا همراه ميوه ي اين گياه جمع آوري مي كنند).   ضد فشار خون(Hypotensiva)   اين گياهان روي فشار خون بالا(ناراحتي هاي سيستم تنظيم كننده) تاثير مي گذارند.درمان اين بيماري شامل رژيم غذايي و داروهاي مناسب آن است.در مرحله ي آغاز بيماري فشار خون مي توان از مسكن و پايين آورنده هاي فشار خون نظير سنبل الطيب،يولاف،زنگ چاودار،سير،اكليل الملك،سرخ وليك و رازك استفاده كرد.   گياهان معطر(Aromatica)   عبارتند از گياهاني كه براي بهتر كردن مزه و عطر داروها به كار برده مي شوند و داراي اثر ضدعفوني كننده نيز هستند؛نظيركمريم گلي،بابونه رومي،اسطوخودوس و اكليل كوهي(مصرف داخلي يا خارجي).   ضد انگل(Anthelminthica)   گياهاني كه عليه انگل ها ي روده به كار مي روند عبارتند از:سرخس نر،قازياغي،هويج،پياز،شاه تره،انار،زبان در قفا،كدو.   ضد ديابت(Antidiabetica)   از اين گياهان به عنوان كمك درماني در درمان ديابت(كه به معني توليد كم انسولين در لوزالمعده است)استفاده مي گردد.انسولين هاي گياهي(گلوكوكنين ها) كه موثر ترين صورت آن ها به شكل عصاره هاي اسيدي است،در گياهاني نظير:حلبوب،لوبيا،مورد صحرايي و گياه بابا آدم وجود دارند.گياهان تلخ مانند قنطريون صغير،جنتيان و درمنه نيز مفيد هستند.   امراض زنانه(Gynecologica)   اين گياهان التهاب ماهيچه هاي صاف در باسن كوچك(رحم،مجاري ادراري) و دردهاي عادت ماهانه را كاهش مي دهند.برخي از اين مواد روي رحم خصوصا در زمان بارداري(خونريزي رحم پس از وضع حمل يا سقط جنين يا تورم)به عنوان درمان عمومي تحريك كننده تحت نظر دقيق پزشك اثرات سودمندي دارند.اين مواد عبارتند از:آلكالوئيدهاي زنگ،اكليل،كيسه كشيش،سياه دانه،فلفل آبي،پتانسيل،سداب،هوفاريقو ن.مواد شير آور كه ترشح شير را تحريك مي كنند در گياهاني نظير حلبوب(نوعي گل شبيه مينا)،رازيانه انيسون سبز،و شنبليله يافت مي شوند.   (در حال حاضر كشت زنگ چاودار در معرض شرايط مصنوعي امري شناخته شده است.آلكالوئيدهاي اين زنگ در توليد بسياري از داروهاي مهم به كار مي روند).   ضد استفراغ(Obstipantia)   گياهاني كه باعث تسكين حرارت دودي شديد و زياد از حد معده مي شوند در اين گروه قرار دارند.داروي بلامنازع اين ناراحتي ترياك است(كه چون جزء مواد مخدر است،قوانين مواد مخدر در مورد آن اعمال مي شود).اما گياهان سرشار از تانن(به خاطر اسيد تانيك موجود در آن ها كه از آن تانالبين استخراج مي شود)و زغال گياهي،پوست بلوط و همچنين تركيبات محتوي لعاب نظير دانه هاي يولاف،جوشانده ي جو،آب برنج،چاي چيني نيز موثرند. براي كودكان از هويج ،سيب رنده شده(پكتين) پس از قهوه اي شدن آن،انجبار،بلوط،گل محمدي،مريم گلي،مورد،عريده و توت فرنگي استفاده مي كنند.   ضد تومور(Cytostatica)   اين گياهان محتوي مواد ضد توموري(غده) هستند.گياهاني نظير دارواش،نيلوفر آبي و خصوصا نيلوفر مناطق حاره و آلكالوئيدهاي پروانش داراي اين مواد هستند.           منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )