روشهاي برداشت،آماده سازي،خشك كردن و نگهداري گياهان دارويي
روشهاي برداشت،آماده سازي،خشك كردن و نگهداري گياهان دارويي   چيدن(بريدن يا شكستن) قسمتي از گياه كه بهتر است به كمك چاقوي تيز يا اگر آن قسمت چوبي است توسط قيچي باغباني انجام شود،در قسمت جدا شده باعث يكسري تبديلات بيولوژيك شده و ياخته هاي گياهي شروع به ضعيف شدن مي كنند.جدا شدن قسمت هوايي از ريشه قبل از هر چيز قطع جريان مواد غذايي و تعرقي را باعث   شده و آبي را كه مواد غذايي در آن محلول است،و به سمت بالا مي رود متوقف مي شود.در صورتيكه گياه فورا به صورت ورقه هاي نازك در معرض هوا پهن نگردد،خطر گرم شدن آن مي رود.زيرا آنزيمهايي كه در گياه وجود دارند،و قبلا تشكيل مواد محركه را مي داده اند،شروع به تجزيه شدن مي كنند.   فعل و انفعالات تخريبي در گياه جانشين اعمال اصلي سنتز آلي شده و مواد توليد شده از نقطه نظر شيميايي دچار تغييراتي مي شوند.اين تبديلات بوسيله ي عواملي مانند بو(در پياز،سير،سنبل الطيب) تظاهر مي كنند.از سوي ديگر طريقه ي غلط خشك كردن گياه نيز مقدار مواد تخريب شده را كه ارزش درماني ندارند بالا برده و درنتيجه گياه كيفيت خود را از دست مي دهد.       مواد اوليه ي موجود در گياهان بايستي به تناسب طبيعت خاص گياه مئرد نظر و كاربرد درماني آنها با انجام يك رشته اعمال شيميايي يا مكانيكي عمل آورده شوند. روشهاي آماده نمودن گياه پس از جمع آوري و در هنگام آماده كردن آن،با دستورات دقيق مشخص شده اند.دستوراتي كه بر اثر تجربيات طولاني و اندازه گيرياي بسيار مقدار مواد موثره س گياهان بدست آمده اند.اين دستورات شامل طرز برداشت يا جمع آوري،خشك كردن،پوست كندن،خرد كردن،حذف برخي قسمتها،آسياب كردن،الك كردن،كوبيدن،بو دادن(روي آتش گذاشتن)و حتي طرز تخمير گياهان مي گردد.هر كدام از اين اعمال براي حفظ و ثابت نگه داشتن مواد موثره ي موجود در نوعي گياه است.         خشك كردن گياهان دارويي مانند ديگر گياهان مفيد(از قبيل ادويه جات و گياهاني كه مصارف صنعتي دارند)بايد بوسيله ي خود توليد كننده يا جمع كننده ي آنها انجام شود.زمان جمع آوري گياه در طبيعت يا در مزرعه در ارتباط با وجود حداكثر ماده ي موثره ي موجود در گياه در طول رشد آن انتخاب مي شود.   معمولا گياه جمع آوري شده بايد هر چه سريعتر در معرض خشك شدن قرار گيرد تا از آسيب ديدگي در هنگام پژمردگي جلوگيري شود.در اكثر موارد،از روش خشك كردن گياه زير نور مستقيم خورشيد استفاده نمي شود.چراكه نور خورشيد باعث از بين رفتن مواد اوليه گرديده و گياه به سرعت زرد و قهوه اي مي شود.گياهاني كه براي اسانس گيري جمع آوري مي شوند،با عمل خشك كردن در نور خورشيد،يك سوم و گل گندم و نعناع يك پنجم مواد اوليه ي خود را از دست مي دهند.در برخي از موارد استثنائا قرار دادن گياه براي مدت كوتاهي در نور آفتاب قبل از اينكه گياه در يك محل سرپوشيده ه داراي جريان هوا بوده و يك هواكش نيز داشته باشد،توصيه مي گردد.         خشك كردن يك گياه به معناي گرفتن تدريجي رطوبت گياه است.اغلب قبل از خشك كردن براي از بين بردن گردوخاك و آشغالها و خاك چسبيده يه آن لازم است براي مدت كوتاهي در جريان آب شستشو شود.اگر خشك كردن برگها كار نسبتا آساني است،در مورد ساقه ها و سر شاخه ها وضع بصورت ديگري است.عمل خشك كردن بايد آنقدر ادامه يابد تا بتوان گياه را كوبيده و پوذر نمود و قسمتهاي سخت نيز بايستي در صورت خم شدن به آساني بشكنند.اگر گياه بيش از حد خشك شود ضمن جذب گردوغبار مقداري از مواد فعاله موجود در آن نيز از بين مي رود و بر عكس اگر به مقدار كافي خشك نشود و كمي مرطوب باقي بماند،در مدت نگهداري گنديده و خراب مي شود.در تابستان در يك محل سرپوشيده معمولا گلها در مدت 3 تا 8روز و برگها در مدت 4تا6روز خشك مي شوند،اما در پاييز و بهار بايد وقت بيشتري   براي آن صرف شود.برخي از گياهان دارويي كه به خاطر استفاده از ميوه شان كشت مي شوند،(نظير:انيشون،زسرهريال رازيانه) يا براي سرشاخه هايشان(مانند:مرزنگوش و آويشن) را مي توان ابتدا براي مدتي به حال خود رها نمود.به شرطي كه زير باران يا نور آفتاب قرار نداشته باشند.     در كاخانه هاي صنعتي از خشك كنهايي استفاده مي شود كه داراي حرارت سنج و رطوبت سنج قابل تنظيم بوده و سيستم جريان هوا داشته باشد.براي خشكانيدن گياه،قرار دادن آن روي منبع حرارت مناسب نيست و بهتر است از يك خشك كن برقي با قطع و وصل خودكار استفاده شود.با اين وجود بهترين نتيجه را گرماي طبيعي بدست مي دهد.در زمستان بايد گياهان را در اتاقي گرم و در تابستان در يك انباري در سايه و در محلي كه هوا جريان داشته باشد بگذاريد.قسمتهاي گياه را بصورت قشري نازك روي يك سبد چوبي كه قبلا ميوه و يا سبزيجات در آن بوده بگسترانيد.چون ته اين سبدها مشبك است امكان جريان هوا دز آن است،كه اين خود يك امتياز بشمار مي رود.اين سبدها را ضمنا مي توان روي هم نيز قرار داد.اگر مي خواهيد بيش از اين مقدار مصرف حانواده گياه خشك نماييد،مي توانيد از روش قفسه بندي استفاده كنيد،به شكلي كه بتوان بر حسب نياز در مدت خشك كردن اين مواذ را برگردانده و به قسمتهاي مختلف آن هوا رساند.         خشك كردن گياهان روي زمين به هيچ وجه روش مناسبي نيست و زير آنها نبايستي روزنامه پهن نمود،بلكه بايد با استغاده از كاغذ سفيد كاملا تميز استفاده كرد. گياهان كامل را مي توان بصورت بسته يا آويزان نمود به شكلي كه گل بصورت پايين و در هواي آزاد مثلا در كنار يك پنجره قرار بگيرد. از اين روش براي خشك كردن گلهاي تزئيني براي درست نمودن دسته هاي خشك(گياهن،خارها،گياهاني با گلهاي بادوام و گياهاني با گلهاي غشائي)نيز استفاده مي گردد.     از گلهايي كه بايستي رنگ اوليه ي خود را حفظ نمايند،مراقبتهاي خاصي بعمل مي آيد.(نظير بنگ سفيد).دانه ها و ميوه هايي كه خشك بوده و آب كمي داشته باشند براي خشك كردنشان اشكال چنداني بوجود نمي آيد.هر نوع از گياهان بايستي جداگانه خشك شوند.تا در شناسايي آنها اشكالي ايجاد نشود.پس از خشك كردن نيز بايد توجه زيادي در رابطه با انبار كردن آنها نمود. اينكار بستگي به نوع مواد موثره ي موجود در گياه دارد.همه ي داروها بايستي بصورت خشك و در تاريكي ودرظروف بسته و يا در جعبه هاي مقوايي يا بسته هاي كاغذي بصورت موقت نگه داري شوند و در صورتيكه مقدار آنها زياد باشد از كيسه هاي كتاني كه دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده مي گردد.به هيچ وجه نبايستي از مواد پلاستيكي دربسته بندي استفاده كرد.در انبارهاي بزرگ معمولا گياهان در كيسه هاي كاغذي يا كنفي،در صندوقچه هاي چوبي كه با ورقه هاي كاغذ سولفوريزه پوشانده شده اند يا در جعبه هاي فلزي بر حسب نوع دارو نگاه داري مي شوند.   برخي از اين داروها در برابر رطوبت هوا بسيار حساس هستند و به همين دليل هم بايد منحصرا در ظروف شيشه اي قهوه اي و درپوشهاي محتوي سنگ سمباده(شيميدانها،داروسازه� � ?)نگه داري شوند.(هر سال بايد اين داروها را عوض كرد حتي اگر آنها تماما مورد استفاده قرار نگرفته باشند).همين روشها براي نگه داري ادويه جات نيز بكار مي روند.در ميان گياهان ظريف مي توان مثلا از گل بنگ سفيد كه به سرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوه اي درمي ايد يا از ريشه ي جعفري،سنبل خطايي،ختمي،سرخس و غيره نام برد. قسمتهاي ديگري از گياهان نيز وجود دارند كه به نور بسيار حساسند(ريشه ي ريوند،دانه هاي گل حضرتي،غده هاي رازك).   گياهاني را كه داراي اسانس هاي روغني هستند بايد به طرز خاصي عمل آورد.قسمتهاي بيرون از خاك اين گياهان را نه در زمان خشك كردن و نه پس از آن براي اينكه اسانس آن از بين برود قطع نمي كنند.اين نوع گياهان را نيز بيش از يك نمي توان نگاه داشت.در رابطه با ذخيره آن دسته از گياهان دارويي كه مواد اوليه داروهاز آنها تهيه مي شود بايد توجه خاصي به آنها مبذول داشت(نظير زنگ گندم،ديجيتال،شاه بلوط). با توجه به ظرافت زياد آنها اغلب بايستي وضعيت اين گياهان نگه داري شده به دقت مورد بررسي قرار گرفته تا رطوبت،كپك و حشرات كه باعث از بين رفتن ارزش دارويي آنها مي شوند،گياه را از بين نبرند.درباره ي هر گيها ما توضيحات و توصيه هاي تكنولوژيكي براي حفظ آنها داده ايم.   ريشه و ريزوم:ريشه ي قسمت زيرزميني گياه را تشكيل مي دهد.ريشه ها در اشكال مختلف از قبيل:ريشه ي ساده يا منشعب،مخروطي،استوانه اي،كلافي و فيره ديده مي شوند.ريزوم نوعي ساقه ي خزنده زيرزميني است كه توليد ريشه هاي نابجا مي كند مانند زنبق. ريشه و ريزوم را در دوره ي خواب گياه يعني در هنگامي كه بيشترين مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع آوري مي كنند.گاهي اين كار در بهار نيز انجام ميگيرد.بهترين هنگام براي جمع آوري ريشه و ريزوم گياهان دائمي حدود سالهاي دوم و سوم و براي گياهان دو ساله پائيز اولين سال است.هنگام جمع آوري گياهان كمياب هميشه يك قسمت از ريشه را در خاك رها مي كنيم تا شايددوباره سبز شود. ريشه و ريزوم را قبل از خشكاندن بايستي سريعا و به مدت كوتاهي با آب جاري شست تا گردوخاك،قسمتهاي آسيب ديده و ديگر مواد زائد آن پاك شود.   پاك كردن با برس يا وسايل ديگر توصيه نمي شود.بعنوان مثال در مورد سنبل الطيب سلول هاي سطحي آن سرشار از اسانس روغني است.   ريشه هاي نازك با حرارت طبيعي خشك مي شوند،اما ريشه هاي كلفت را بصورت طولي بريده و بعنوان مكملاز خشك كن براي جذب رطوبت و خشكاندن استفاده مي شودتا سخت شده و با خم كردن به راحتي شكسته شود.در هنگام انبار نمودن آنها بايد دقت كرد تا حشرات در ميان آنها نباشند. پوشت بعضي از ريشه و ريزوم ها را بايد كنده و نوعي حالت تخميري به آنها داد مانند:زنبق ريوند،ژنتيان و ختمي.   سرشاخه:منظور قسمت انتهايي ساقه است كه برگ يا برگ و گل دارد و با چاقو يا قيچي باغباني چيده شود.به هيچ وجه نبايد اندام هاي گياه را با دست چيد،زيرا اين نوع شكستگي،همان طور كه قبلا نيز گفته شد،سبب آسيب ديدگي مي شود.براي اين كه گياه بتواند در سال بعد دوباره رشد كند،ريشه يا قسمتي از آن را بايد در خاك باقي گذاشت.به طور كلي قسمت هاي قابل برداشت اندام هاي جوان و تازه ي آنهاست.در گياهان بزرگ فقط قسمت بالايي شاخه به طول بيست تا سي(20تا30)سانتي متر مورد استفاده قرار مي گيرد،زيرا قسمت هاي پايين تر غالبا چوبي شده و داراي برگ هاي زردتري هستند.گياهاني كه روي زمين خوابيده يا خزنده باشند،بايد به مدت بسيار كوتاهي با آب شسته شوند تا مواد رائد روي آن ها زدوده شود.   برگ:برگ ها اندام تنفسي گياه هستند كه روي شاخه به صورت يك شكل مي رويند.برگ ها از يك پهنك،يك دم(دمبرگ)و احتمالا يك غلاف تشكيل مي شوند. پهنك اشكال مختلفي از قبيل خطي،بيضي،سرنيزه اي،قلبي،پيكاني،و فيره دارد و ممكن است ساده يا مركب باشد.برگ ها بايد در زمان آغاز گل دادن گياه جمع آوري شوند.در اين هنگام آن ها سرشار از مواد موثره هستند. براي اين كه گياه يكباره عاري از برگ نشود و صدمه نبيند،نبايد همه ي برگ هاي آن را چيد.برگ هاي جمع آوري شده بايد جوان،شاداب،سالم و عاري از علايم بيماري يا آفت باشند و بايد از تلمبار كردن و مچاله كردن آن ها در سبد يا ساك خودداري كرد.   برگ گياهاني از قبيل بارهنگ،پنيرك،امگور فرنگي سياه،خطمي و توت فرنگي درصورت تلمبار شدن روي هم به آساني شروع به گرم شدن مي كنند و برگ هاي گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوكوزيد خود را از دست مي دهند.براي اين كه از اين پيش آمدها جلوگيري شود،لازم است كه گياهان را به صورت لايه هاي نازك پهن و خشك كنند.در مورد گياهان اسانس دار بايد از قرا ر دادن آن ها در برابر نور مستقيم خورشيد يا حرارت هاي مصنوعي بالاتر از 35درجه سانتيگراد اجتناب كرد.   گل:گل ها برگ هاي شكل يافته اي هستند كه روي يك شاخه ي كوتاه جاي گرفته اند،گل ها ممكن است به صورت ساده يا گا آذيني به شكل خوشه اي،چتري،محوري،سنبله اي،انتهايي و غيره باشند.بهترين زمان جمع آوري گل ها هواي خشك و هنگام ظهر است كه گل ها كاملا باز شده باشند.صبح ها و هواي مرطوب براي اين كار مناسب نيست.گاهي جمع آوري محدود به قسمت هايي از گل مي شود(گلبرگ پنيرك،خشخاش). گل ها با دست يا با كمك يك شانه (مانند بابونه) چيده مي شوند،آن ها بسيار آسيب پذيرند.براي حمل و ذخيره كردن هرگز نبايد از وسايل پلاستيكي غيرقابل نفوذ نسبت به هوا استفاده كرد.از نقطه نظر بيوشيمي گل ها نسبت به اثرات محيط اطراف خود حساس و آسيب پذيرند و ضمنا در مرحله ي خشك كردن بايد رنگ اوليه ي خود را حفظ كنند.هنگامي كه به مدت طولاني انبار شوند،قهوه اي مي شوند و عطر آن ها تغيير مي كند.كه در آن صورت بايد آن ها را فورا با مواد تازه تعويض كرد.   از گياه تا دارو گياه تازه و زنده كه داراي مواد دارويي است به نام گياه مادر شناخته مي شود.در اين حالت گياه دقيقا يك دارو نيست و به صورت دارو نيز در نحواهد آمد مگر آن كه اعمالي كه برايتان توضيح داديم خصوصا در مورد خشك كردن روي آن ها انجام شود. امروزه كارهايي از قبيل خردكردن،آسيا كردن،الك كردن،مخلوط كردن گياهان به صورت مكانيزه در كارحانه هاي داروسازي انجام مي شود و تنها عمل دستي كه بسياري به تمرين و تجربه نيز دارد،كندن پوست برخي از ثسمت هاي گياه است،مانند ريشه ي ريوند،خطمي و غيره. گياهان دارويي خشك شده يا قسمت هاي مورد استفاده ي آن ها را داروي گياهي مي نامند. بر حسب قسمتي از گياه كه اين داروها از آن حاصل مي شوند به آن ها نام هاي لاتين به شرح زير داده شده است:   سرشاخه:herba ساقه(تنها):caulis دانه:semen تارهاي غده اي:glandulae اسپور:sporae ريشه:radix ريزوم(ساقه زيرزميني):rhizoma غده:tuber پياز:bulbus پوست ميوهericarpium دمگلedoncule قسمت جوان انتهاي ساقه:sommitaes جوانه:gemma برگ:folium چوب:lignum پوست:cortex گل:flos كلاله:stigma ميوه:fructus دانه ي سبزيجات:faba سته:bacca   در كنار اين قسمت ها شيره و عصاره(succus)،رزين ها(resinae)،صمغ-رزين(gummiresinae) و بلسان(balsamum) نيز برداشت مي شوند. نام داروها نيز برخي مواقع طرز تهيه و يا عمل آوردن آن ها را نيز مشخص مي كند:   طبيعي:naturalis بريده:concissa پوست كنده:mundata پودرulvis   گياه شناسي فارماكولوژي(Pharmaco Botanique) ضمن اين كه درباره ي شناسايي گياهان دارويي و تعيين گونه و جنس آن ها بحث مي كند،رشته ي خاص ديگري به نام فارماكونوزي(Pharmacognoisie)دارد كه خود دارو ها را مورد مطالعه قرار مي دهد و اين رشته داروها،وضعيت آن ها و ساختمان ميكروسكوپي آن ها را تشريح مي كند كه به مقدار زيادي كيفيت داروها را مشخص و هويت آن ها را چه شناخته و چه ناشناخته تعيين مي نمايد.   اطلس هاي ميكروسكپي داروهاي مورد مصرف قسمت مهمي از مطالعات داروسازي را تشكيل مي دهد.اطلس ها شناساندن اين توليدات از نقطه نظر فرمول بيوشيمي آن ها به داروسازان براي توليد مواد موثره ضروري است.   منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )