باغ شاهزاده ماهان
باغ شاهزاده ماهان يكي از نمونه باغ تخت هاي ايراني است كه از شرايط مساعد طبيعي ممتازترين بهره برداري را کرده است. باغ شاهزاده ماهان در عصر قاجار در دوران يازده ساله فرمانروايي عبدالحميد ميرزا ناصر الدوله(1298 تا 1309 ه . ق) احداث شده كه با مرگ وي ساخت باغ ناتمام مانده است. باغ شاهزاده ماهان با وجود همه كيفيت هاي طبيعي و مصنوع خود به خاطر دگرگوني شرايط سياسي و اجتماعي دوران براي مدت طولاني خارج از سكنه و متروك ماند و دچار آسيب هاي فراواني شد. خرابي هاي وارد شده كليه قسمت هاي باغ را شامل مي‌شود. ويراني ها شامل بناهاي اصلي و همچنين محوطه باغ بوده است. باغسازي و عناصر شكل دهنده باغ نيز (مانند آبراهه‌ها، استخرها، پياده‌روها و بالاخره طببعت گياهي باغ، نظير درختان، كرت ها و بسترهاي گلكاري) از اين گزند در امان نبوده‌اند. باغ شاهزاده يك بار در سال 1337 و بار ديگر پس از زلزله سال 1360 كه در آن آسيب هايي ديد، مرمت شد. سپس به وسيله اداره فرهنگ و هنر خريداري شد و در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد.
باغ شاهزاده علاوه بر اينكه باغ سكونتگاه بوده است، براي مراسم پذيرايي نيز از آن استفاده مي‌شده است. دو محوطه باز جلوي سردرخانه و بالاخانه با نرده‌هاي چوبي گوياي اين مدعاست. وجود عمارت زعيم باشي در باغ، نشانگر آن است كه باغ علاوه بر مالك اصلي آن كه براي فصل يا فصولي از سال در آنجا اقامت داشته، ساكن ديگري نيز داشته است كه در طول سال، عهده‌دار مراقبت از باغ بوده و به طور دائم در باغ ساكن بوده است. باغ شاهزاده در دوره‌هاي بعدي به مالكيت اشخاص ديگر در آمد. اين باغ در مسير عبوري كرمان به بم و در مسير جاده ابريشم واقع بوده و همين امر اين محل را براي احداث يك باغ اشرافي مناسب مي‌ساخته است. باغ شاهزاده به گونه‌اي استقرار يافته كه حداكثر استفاده از مناظر بديع داخلي را به صورت زير امكان پذير مي‌سازد: در بدو ورود به ويژه در طبقة فوقاني سردرخانه به غير از ديدها و مناظر بيروني باغ، منظره چهارباغ و در جهت عكس آن منظره كوه را امكان پذير مي‌سازد. اين مناظر عمده يعني رويت حركت آب، حوض ها و آبشارها هركدام به نوبه خود تأكيدي بر محورهاي عمود بر محور اصلي دارند و توام با نظام گياهي مناظر بديع داخلي را ارايه مي‌دهند. باغ در بستر كوير در ميان ارتفاعات جوپار و بلوار شكل گرفته است. كوه‌هاي پر برف جوپار منظر زيبايي در محور اصلي باغ ارايه مي‌دهند كه ويژگي اين منطقه است. در 500 متري شمال باغ، باغ مزار تاريخي دوران صفوي قرار دارد كه به نام باغ مزار چهارسيد معروف است. شيب منطقه احداث باغ در حدود 6/4 درصد درجهت شمالي – جنوبي در طول محور اصلي باغ است. ورودي اصلي باغ شاهزاده در قسمت شمالي باغ است كه همزمان با ساخت باغ شكل گرفته است. دو ورودي ديگر در ضلع غربي باغ براي ورود ب به قسمت هاي خدماتي و يك ورودي در جنوب قرار دارد. شكل اصلي باغ شاهزاده مستطيلي با نسبت تقريبي چهار به يك با طول كلي داخل باغ ٤٠٧ متر و عرض آن ١٢٢ متراست. تقسيم بندي كلي باغ به صورت يك محور طولي و دو كانون (محوطه بناي اصلي باغ در قسمت بالا و محوطه ورودي در قسمت پايين) قابل تشخيص است.
محورهاي فرعي به صورت افقي و عمود بر محور اصلي در مرز اختلاف سطح ها، كرت‌ها را كه شمار آنها در هر طرف هشتاست، به وجود آورده‌اند.
بناهاي باغ به سه دسته تقسيم شده‌اند. بناي اصلي در بالاترين تخت قرار دارد. بناي سردر خانه در بخش ورودي و ساير بناهاي خدماتي مماس به ديوار اصلي و خارج از آن واقع شده‌اند. سطح بناي بالاخانه ٤٨٧ متر مربع و سطح سردر خانه ٢٣٤ متر مربع و فاصله اين دو از يكديگر ٣٢٥ متر است.
نهر آبي كه وارد باغ مي‌شود، در جهت طولي باغ به گونه‌اي توزيع شده كه علاوه بر آبياري كرت‌ها و مسيرها با استفاده از شيب تند زمين كه شرايط اوليه باغ تخت‌هاي است بر روي محور اصلي و مياني باغ به صورت نهري وسيع، آبشره‌ها و آبشارها به عنصر اصلي كيفيت بخش باغ بدل مي شود.
در دو انتهاي محور اصلي، يعني در برابر اولين تخت كه بناي اصلي روي آن قرار دارد و ورودي باغ، برابر سر در خانه، دو استخر طراحي شده است كه سطح وسيع آب، صدا و جهش آب و فوراه‌هاي آنها به زیبایی باغ مي‌افزايد.
نظام معماري در ارتباط تنگاتنگ با نظام فضايي و نظام هندسي باغ است. محدودة باغ با ديواري بلند و مركب محصور شده است . اين ديوار با بناهايي كه در داخل آن و يا با تصرف بخشي از وسعت بيروني باغ مشخص شده باغ را از محيط خارج جدا مي‌سازد.
زمين آرايي تخت باغ، و طبقه طبقه شدن آن از طريق سطوح كرت‌ها، سطح باغ را آينه وار در معرض ديد قرار مي‌دهد و بنابراين رابطة سادة بين نظاره گر و زمين مسطح به صورت غني تري در مي‌آيد و مشاركت نقش توپوگرافي زمين در فضاي باغ را تشديد مي‌كند. جريان آب به ويژه حوض ها علاوه بر تاكيد محورها و آب نماي سراسري به صورت آب شره‌ها سطوح شفافي را به روي زمين براي انعكاس ديگر عناصر ارايه داده است. درخت‌هاي سايه افكن ويژگي هاي معماري فضاي باغ را تاكيد و تشديد مي‌كنند.
سردر خانه از معماري شفافي برخوردار است كه امكان رويت چند جانبه باغ را ميسر مي‌سازد. از جمله، منظري كه از ارتفاع فوقاني به سمت بالاخانه و پايين كوه‌ها جوپار كه در فصول مناسب پوشيده از برف هستند، دیده مي‌شود و یا منظر ديگري كه به سمت مقابل ورودي باغ در امتداد چهار باغ تا دور دست كوه‌هاي بلوار ادامه مي‌يابد
. نظم درختكاري، انتخاب مناسب گياهان در ايجاد سايه و يا رنگ آميزي متناسب در فصل هاي مختلف باغ ارزش هاي استثنايي اي را براي آن تعريف مي‌كند.
انتخاب و آرايش گياهان در باغ شاهزاده ماهان نقش تعيين كننده‌اي در هويت باغ دارد. درختان و نباتاتي كه در بستر منطقة باغ شاهزاده ماهان ديده مي‌شوند به ترتيب زير هستند:
ـ درختان هميشه سبز و باد شكن: درختان سوزني برگ مانند كاج ها، سروها
ـ درختان سايه دار: درختان برگ پهن مانند نارون وحشي و چتري، زبان گنجشك يا ون، چنار و سپيدار. اين درختان علاوه بر اين كه از نظر ايجاد سايه اهميت دارند، در آب و هواي منطقه مقاومت مي‌كنند.
گياهان زينتي: از گياهان زينتي از قبيل سروهاي زينتي پيراكانتا و گونه‌هاي ارس زينتي و شير خشت كه در زمستان گل هاي ريز مي‌دهد.
درختان ميوه در كرته‌ها كاشته مي‌شوند و خصوصاً از ديدروهاي سمت بالاخانه به پايين در فصولي كه ميوه دارند، منظره جالب و رنگارنگي را به وجود مي‌آورند.
درختان ديگر باغ، بيد، ون، بم، شنگ و كاج هستند.
سطوح كف باغ عمدتاً از مخلوط قلوه سنگ با ملات تشكيل شده است اين تركيب در دو محدودة اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسي تزئين مي شود. از آجر در پله‌ها و حاشية باغچه‌ها استفاده شده و سنگ در مرز ميان كرت‌ها با پياده راه‌ها و ديگر لبه بندي‌ها وجود دارد. مصالح بناهاي باغ عمدتاً آجر و اندوداست كه در جاهايي مانند سردرخانه توسط كاشي نره مزين شده است. بناي بالاخانه كلاً اندود است. ديواره باغ اندود كاه گل است كه در نزديكي سردر خانه و بالاخانه به دليل خصوصيت فضايي محوطه‌هاي مذكور به تركيب آجر و اندود گچ تبديل می شود. منبع حياتي باغ شازده جريان آب هايي است كه از كوه‌هاي اطراف سرچشمه گرفته است. قنات تيگران كه از ارتفاعات كوه جوپار سرچشمه مي‌گيرد منبع آب اين باغ است. جريان فوق از مرتفع ترين سطح وارد باغ شده و نظام آبياري باغ را به جود مي‌آورد.
نظام آبياري در باغ شازده كلاً تابع دو اصل است. يك آبياري گياهان باغ و دوم بهره برداري از موجوديت و كيفيت‌هايي كه آب مي‌تواند در باغ ايجاد نمايد. بررسي وضع اوليه باغ از عكس‌ها نشان مي‌دهد كه حركت پلكاني آب در محور مياني تا بيرون از باغ نيز ادامه داشته است. اين فضا در حال حاضر با رواق هايي بازسازي و سنگ فرش شده است. دو استخر اصلي باغ در قسمت بالا و در قسمت ورودي داراي فواره‌هايي بوده‌اند كه آب را به ارتفاع قابل ملاحظه‌اي پرش مي‌دادند. اين راه حل كمتر در باغ هاي ايراني ديده شده است و يقيناً متاثر از شناخت باغ ها و چشمه‌هاي اروپايي است.
بناي بالاخانه طويل ترين بناي منفرد باغ است كه عمود بر محور اصلي و در انتهاي آن قرار گرفته و بخش پاياني محور محسوب مي‌شود. با اين كه در پشت آن قسمتي از حياط واقع است اما از آنجا كه حياط مذكور اهميت حياط اصلي را ندارد اين حجم از بنا رابطة اصلي را با حياط پشت قطع مي‌كند.
بناهاي باغ عبارتند از كوشك اصلي يعني سكونتگاه دائمي‌و يا فصل مالك كه در انتهاي فوقاني باغ قرار دارد. سر در خانه در مدخل باغ به صورت بنايي خطي جبهه ورودي باغ را اشغال كرده و در دو طبقه بناشده است. طبقه فوقاني داراي اطاق هايي است كه براي زندگي و پذيرايي پيش بيني شده‌اند. ساير بناهاي خدماتي باغ از حصار اصلي استفاده نموده و به صورت ديواري مركب بناهاي مختلف خدماتي را در نقاط مناسب در خود جا داده است. ورودي هاي فرعي باغ نيز در دو ضلع طولي پيش بيني شده‌اند. طرح اندازي باغ شازده از چشم اندازهاي باغ كه از ويژگي هاي اصلي باغ تخت‌هاي است به بهترين وجه استفاده کرده است. ديدروهاي ممتد در جهت طولي باغ از كوشك اصلي به ساير قسمت‌هاي باغ و بالعكس از سردر خانه غناي خاص به زندگي در باغ مي‌دهد. مناظر بيروني باغ كه از داخل و يا از بيرون باغ قابل رويت مي‌باشند، در نمايش تضاد دو كيفيت زيست محيطي باغ و خارج باغ از نمونه‌هاي كم نظير و منحصر به فرد باغ شازده به شمار می آید.
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com