دستورالعمل اجرایی عرضه زنده ماهیان پرورشی (سردآبی)1
دستورالعمل اجرایی عرضه زنده ماهیان پرورشی (سردآبی)1   مقدمه: بدون ترديد عرضه صحيح وبهداشتي ماهي وساير آبزيان نقش بسيارمهم واساسي درتغيير و بهبود الگوي مصرف خانواده ها از محصولات آبزيان ايفاء مي نمايد ، كيفيت پروتئين و اسيدهاي امينه موجود در گوشت آبزيان باعث شده روند تغييرات فيزيكي و شيميايي در اين محصولات با سرعت بيشتري نسبت به گوشت قرمز و گوشت طيور انجام شود به عبارتي اين محصولات درصورتي كه بدرستي نگهداري وعرضه نشوند با سرعت بيشتري فاسد مي شوند ، لازم به ذكر است كه تغييرات در بدن ماهي بلافاصله پس از صيد آغاز مي شود وعوامل فساد ماهي فعاليت خود را با سرعت شروع ميكنند و با بالا رفتن درجه حرارت محيط و جابجايي نامناسب ،روند تغييرات و فساد در گوشت ماهي شتآب بيشتري خواهد داشت از جمله دلائل عدم گرايش خانواده ها به مصرف آبزيان عرضه غير بهداشتي ماهي در فروشگاهها مي باشد كه عليرغم تلاش ارگانهاي وابسته تا رسيدن به سطح استاندارد فاصله زيادي دارند ، از جمله اهداف شيلات در برنامه هاي تدوين شده افزايش سهم سرانه آبزيان در الگوي مصرف مواد پروتئيني مي باشد كه در اين راستا بايستي با توسل به شيوه هاي مناسب آگاهي توده مردم درخصوص مزاياي مصرف آبزيان ارتقاء يابد كه از جمله اين شيوه ها ميتوان معرفي ارزشهاي غذايي آبزيان ، آشنايي با روشهاي طبخ آبزيان ومهمتر از همه كمك به بهبود سيستم جابجايي و عرضه مناسب و متنوع آبزيان درمراكز عمده وخرده فروشي آبزيان و ازجمله عرضه زنده و با كيفيت آبزيان مي باشد. از آنجاكه مصرف سرانه گوشت ماهي و ميگو و فرآورده هاي آنها در كشور روبه بهبود است بايد با عرضه بهداشتي اين محصولات سعي برآن داشت تا خانوارها هرچه بيشتر از محصولات آبزيان استفاده نمايند وهر خانوار حداقل دو بار درهفته از پروتئين با منشا آبزيان استفاده نمايد تا تقاضاي مصرف از ساير گوشتها كم گردد اين امر تنها درصورتي ممكن است كه يك الگوي مناسب براي توليد كنندگان و عرضه كنندگان محصولات آبزيان داشته باشيم و با بكار بستن آنها بتوانيم نارسائيهاي عرضه محصولات در بازار را اصلاح نماييم . نگاهي به پراكندگي مصرف سرانه ماهي دركشور به خوبي نشان مي دهد كه هنوز درصد زيادي از استانهاي كشور تا حد زيادي با ماهي بيگانه اند . درحال حاضر اكثر كشورهاي جهان از بازارهاي متناسب با فرهنگ و امكانات اقتصادي خود بهره مند مي باشند اين امر كمك وافري درجهت رسيدن به اهداف از پيش تعيين شده و همچنين ارائه يك محصول خوب و با كيفيت مي نمايد . يكي از روشهاي مناسب جهت عرضه آبزيان ، عرضه ماهي بصورت زنده ميباشد كه در كشورهاي توسعه يافته از جمله چين و ژاپـن اين مراكز توسعه بسيـاري يـافته اند و خريـداران زيـادي را بخود جلب مي نمايند . باتوجه به روند رو به رشد آگاهي مردم از كيفيت محصولات آبزيان مي توان اميد وار بود كه اين روش جايگاه خوبي رادرميان مردم احراز نمايد . باتوجه به اهميت مصرف گوشت ماهي و فوايد آن جهت سلامتي انسان و همچنين جهت بالا بردن مصرف سرانه آبزيان در جامعه ميتوان ماهي را به شكل زنده عرضه نمود . ليكن متاسفانه در برخي از استانهاي گرمسير كشور عرضه زنده ماهي در بعضي ازفصول سال كه دماي آب بالا مي باشد به روش معمولي امكان پذير نبوده و عرضه ماهي باتلفات شديد همراه مي باشد .جهت حل اين مشكل نياز بود نسبت به ساخت تجهيزات عرضه زنده مطالعه ، بررسي و اقدام شايسته بعمل آيد كه خوشبختانه با ارائه طرحي در اداره كل شيلات فارس اين كار انجام شده ، گزارش حاضر نتيجه اقدامات انجام شده توسط مجريان طرح و حاوي دستورالعمل هاي لازم جهت عرضه زنده ماهيان پرورشي بوده كه جهت استفاده بهره برداران در اين زمينه ، گزارش آن به طور كامل بيا ن خواهد شد.   سابقه عرضه زنده در كشور و جهان با توجه به نياز روزافزون و تقاضاي زياد مردم براي آبزيان, مدت زمان طولاني نيست كه عرضه ماهي زنده رونق گرفته است. انتقال ماهي بعنوان يك غذاي سا لم از نقاط ساحلي به سوي مناطق دور از دريا از قرن شانزدهم وجود داشته و ماهيها به صورت خشك ‏، دودي و نمك سود جابجا شده اند . با گسترش صنايع برودتي تحولي در انتقال ماهي تازه به وجود آمده ( 2006،Perry ) . در مزارع پرورشي ،‌ انتقال ماهي زنده بصورت يك ضرورت مطرح شده در اين مزارع براي انتقال به همراه آب از قوطيها ، تشت ها ، بشكه ها و وسايل ديگري كه با وسايل مختلفي حمل مي شد ، استفاده گرديد . امروزه براي انتقال ماهي زنده در حجم هاي كم ، كيسه هاي پلي اتيلني بخاطر وزن كم آن مورد توجه است . براي انتقال ماهيها در حجم هاي بالاتر ، هم اكنون از تانكرهاي اختصاصي با سيستم هوادهي يا اكسيژن دهي استفاده مي گردد. ( Huet,1986) . همچنين اخيراً استفاده از آرام بخشي هم به كمك اين صنعت آمده است و مطالعات زيادي در اين مورد انجام شده است (cooke2004) . در استان فارس از سال 1377 در بازارچه عرضه موقت آبزيان ، عرضه زنده ماهيان قزل الا براي اولين بار مورد توجه قرار گرفت در استان مازندران نيز اولين جايگاه عرضه زنده ماهي پرورشي بطور عمده و مركزي توسط برادران كردي در سال 1378 تأسيس شد كه بدين طريق بعنوان مركز پخش ماهيان زنده (گرمابي و سردآبي) عمل مي‌كرد. در حال حاضر فعاليت آنها به استان گيلان نيز كشيده شده, از طرفي در چند سال اخير مراكز بسيار زياد ديگري در ساير استانها در اين خصوص, فعاليت‌شان را شروع كرده‌اند.در سال 1381 با توجه به مشكلات بوجود امده در عرضه تمام فصل براي اولين بار در كشور ، طراحي و ساخت اولين آكواريوم صنعتي خاص عرضه زنده قزل آلا مجهز به سيستم خنك كننده با كنترل دمائي و ***** هاي مخصوص در شيلات فارس انجام گرديد و زمينه عرضه زنده اين ماهي در تمام فصول و تمام مناطق كشور فراهم شد. (كريمي و عامري 1381 ) . همچنين طي يك طرح كه توسط ( اانگالي نژاد 1385 ) اجرا گرديد ، ماهيان گرگوري خليج فارس با موفقيت به ساحل منتقل شده و پس از 24 ساعت نگهداري به عرضه گذارده شده اند . هم اكنون پيش بيني ميشود با توجه به اينكه مجموع توليد ماهيان گرمابي و سردآبي پرورشي در كشور در سال 1383, رقمي حدود 95400 تن بوده, حدود 6ـ5 درصد آن به صورت زنده به دست مصرف‌كننده مي‌رسد. لذا با توجه به روند افزايشي توليد ماهيان پرورشي, مي‌توان گفت كه افزايش ظرفيت عرضه زنده تا چند سال آينده امكان‌پذير است. عرضه زنده ماهي در كشور كرة جنوبي براساس تقاضاي بسيار زياد مردم و زمينه هاي مناسب صادراتي رشد چشمگيري داشته, كه گونه‌هاي پرورشي عمده آن نظير كفشك‌ ماهي زيتوني, عقرب‌ماهي, سيم دريايي, سوف دريايي, كفشك دم زرد, ميگوهاي ريز و درشت, لابستر بصورت زنده به عمده‌فروشي‌ها, هتل‌ها, و رستورانهاي درجه يك ژاپني جهت تهيه غذاهايي مثل ساشيمي و سوشي فروخته مي‌شود كه ارزش دلاري آن رقمي حدود 103 ميليون دلار در سال 2002 بود. عرضه‌كنندگان آبزيان زنده كانادايي نيز در بازارهاي كره موفقيت چشمگيري داشتند. در حال حاضر صادرات خرچنگ دراز آب شيرين بصورت زنده به اروپا بخشي از صادرات آبزيان كشورمان را بخود اختصاص مي‌دهد.   تصویر شماره 1 : آكواريوم صنعتي پيشنهادي تيپ A اهداف: - عرضه ماهي زنده و تازه - بالا بردن سرانه مصرف - حفظ كيفيت گوشت آبزيان - رفع مشكلات سيستم سنتي توزيع و عرضه زنده آبزيان - ايجاد اشتغال دربخش خصوصي - بكارگيري نيروهاي متخصص و… مي باشد . مزاياي سيستم عرضه ماهي زنده به روش پيشنهادي : 1- امكان عرضه محصول تازه و با كيفيت و دسترسي مصرف كنندگان به گوشت ماهي با كيفيت بالا و مطلوب 2- هزينه ي كم ساخت سيستم و قابليت حمل ونقل آسان آن 3- قابليت فروش وعرضه ماهي زنده درتمام فصول سال ، بخصوص در استانهاي گرمسير كشور با استفاده از تجهيزات تنظيم كننده درجه حرارت آب 4- سود آوري بيشتر به لحاظ عرضه محصول تازه با قيمت بالاتر(عرضه آبزيان با ايجاد ارزش افزوده) 5 – ايجاد جذابيت براي خانواده ها و بخصوص بچه ها و بيان جذابيتها و قابليتهاي شيلاتي 6 – ايجاد اشتغال در امر توليد ، توزيع و عرضه آبزيان پرورشي 7 – تغيير و بهبود الگوي مصرف ماهي و رسيدن به امنيت غذايي در جامعه 8- حفظ كيفيت ماهيان پرورشي و جلوگيري از افت كيفيت در مراحل مختلف جابجائي و نگهداري 9- كاهش ضايعات حاصل از حمل و نقل وعرضه ماهيان صيد شده 10- عرضه ماهي در شرايط بهداشتي و بازار پسند 11- بهينه سازي جابجائي ماهيان پرورشي 12- فراهم نمودن شرايط مناسب عرضه و جلب نظر مشتري 13- توسعه و تنوع بخشي در توليد و عرضه آبزيان پرورشي 14- افزايش مصرف آبزيان پرورشي با عرضه فراورده هاي متنوع سرمايه گذاري و توجيه اقتصادي : با توجه به اينكه اين نوع روش عرضه ماهي مدت زيادي نيست كه ابداع شده ، مشتريان زيادي داشته است ، بطوريكه بارها در بعضي از مراكز عرضه زنده ، حضور فراوان خريداران مشاهده ميگردد. بنابراين بنظر مي رسد اين روند در افزايش عرضه و خريد توسط مردم ادامه داشته و همچنان بر افزايش سرانه مصرف تاثير گذار خواهد بود . ساخت سيستم هاي عرضه زنده ، بسته به تجهيزات و ادوات بكارگرفته شده در آنها ، هزينه هاي متفاوتي خواهند داشت .كه در صورت لزوم در گزارش تكميلي ارائه خواهد شد هزينه‌ها: ـ هزينه مصالح جهت ساخت مخازن بتوني در فرم ثابت ـ هزينه خريد پمپ‌ها, لوله, نصب تجهيزات فيزيكي, شيميايي و ... ـ هزينه‌هاي مصرف آب, چنانچه از آب شهري استفاده شود. ـ هزينه برق مصرفي كه هزينه ان ناچيز و مانند يخچال و فريزر موجود در مغازه هاي مرغ فروشي يا سوپر ماركتي ميباشد . كل هزينه با توجه به نرخ بازار قابل محاسبه خواهد بود. هزينه طراحي, ساخت و نصب يك سيستم معمول عرضه زنده رقمي حدود 13 تا 15 ميليون ريال خواهد بود. هزينه آب مصرفي بسته به ميزان تعويض آب در طول روز قابل محاسبه است. هزينه برق مصرفي نيز براساس نياز سيستم خنك كننده، تعويض يا چرخش آب محاسبه مي‌شود. ليكن به طور اختصار چنانچه فروشنده در هر هفته صرفاً ميزان 250 كيلوگرم از ماهي را به فروش برساند و از هر كيلو فروش ماهي چهار هزار ريال در آمد داشته باشد پس از چهار ماه كل هزينه خريد آكواريوم مستهلك شده ( قيمت آكواريوم پانزده ميليون ريال محاسبه گرديده است )‌و پس از آن صرفا ً درآمد شامل مغازه دار خواهد شد. مراحل انجام كار: جهت ترويج طرح تيپ بهينه سازي عرضه زنده ماهي قزل آلا به روش پيشنهادي مراحل زير انجام پذيرفته يا در حال انجام است كه عناوين كارهاي انجام شده به شرح ذيل قابل ارائه مي باشد 1- انجام مطالعه لازم و كسب اطلاعات 2- برگزاري جلسات معارفه وتوجيهي با پرورش دهندگان و توزيع كنندگان 3- انتخآب شركت يا پيمانكار جهت ساخت تجهيزات عرضه زنده در خودروي حمل و نقل و مراكز عرضه 4- تجهيز خودروي حمل آبزيان پرورش زنده 5- تجهيز مراكز عرضه به وسايل عرضه زنده (آكواريوم صنعتي همراه با سرد كننده) 6- تهيه بروشور و توزيع بين عرضه كنندگان و پرورش دهندگان ديگر جهت ترويج موضوع 7- هماهنگي با دامپزشكي جهت مراكز عرضه زنده فروشي 8- انجام آزمايشات لازم طي انجام عمليات جهت بررسي كيفيت لاشه آبزيان عرضه شده 9- تدوين روش كار جابجائي و عرضه زنده ماهيان پرورشي و ابلاغ به ساير استانها 10- انجام فعاليتهاي ترويجي در شهرستانها جهت آشنايي مردم با عرضه زنده آبزيان پرورشي (پارچه نويسي ـ تابلو ـ كلاس طيخ ـ بروشور و .......... )     منبع: مرکز مقالات کشاورزی AKE( بزرگترین وبلاگ کشاورزی ایران )