تغذیه گیاه
یكی از اهداف برنامه‌های توسعه‌كشور، افزایش تولیدات‌كشاورزی كشور تا حد 120 میلیون‌تن در سال می‌باشد. در مقطع فعلی‌با توجه به خشكسالی‌های پی‌درپی، آهكی‌بودن‌خاكهای‌زراعی كشور و بی‌كربناته بودن آبهای آبیاری، نظر كارشناسان براین است كه‌دستیابی به هدف‌فوق از طریق مصرف بهینه كود و تغییر نگرش در تغذیه گیاهی‌امكانپذیر می‌باشد. علم‌تغذیه‌گیاهی را می‌توان ارتباط عوامل‌تغذیه‌ای مؤثر در رشد، تركیب و تولیدات‌گیاهی‌دانست‌كه‌در راستای تغذیه سالم‌برای انسان و حیوان با كمك‌فرایندهای‌متعدد هماهنگ‌به كار گرفته می‌شوند. به عبارت دیگر هدف تغذیه گیاهی دستیابی به محصولات سالم‌توأم با عملكرد بالا به همراه هزینه‌های قابل توجیه اقتصادی با مقادیر بالای‌تركیبات‌با ارزش(پروتئین، چربی، كربوهیدراتها، ویتامینها و مواد معدنی) می‌باشد، بدون آنكه هیچگونه اثر مخرب بر روی‌محیط زیست داشته باشد. طبق آمارهای اعلام شده از طرف وزارت جهاد كشاورزی در سال 1380، از مجموع 34/12 میلیون هكتار از اراضی كشت شدة كشور، در حدود 07/2 میلیون هكتار زیر كشت محصولات دائمی‌قرار دارد كه از این مقدار حدود 96/1 میلیون هكتار سهم درختان میوه (باغهای میوة كشور) می‌باشد و بقیه متعلق به درختان صنعتی (درختان غیر مثمر) است.
اهمیت عناصر غذایی برای رشد درختان میوه
درختان میوه مانند سایر موجودات زنده برای رشد و ادامة حیات نیاز به مواد غذایی دارند. درختان باید غذای مورد نیاز خود را بسازند و برای این منظور از عناصر شیمیایی موجود در طبیعت استفاده می‌نمایند، در علم تغذیة گیاه این عناصر به عنوان عناصر غذایی شناخته می‌شوند. عناصر غذایی بصورت تركیبات گوناگون در طبیعت و در محیط زیست گیاهان (هوا و خاك) وجود دارند و گیاهان بوسیله برگها و ریشه‌های خود تركیبات قابل جذب این عناصر را دریافت می‌كنند.
گیاهان مانند كارخانه‌های بسیار مدرن با جذب عناصر غذایی از محیط و طی فرآیند‌های بیوشیمیایی، آنها را به تركیبات مختلف تبدیل می‌كنند كه برای رشد و نمو و باردهی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تركیبات برای ساخت پروتئین و رشد رویشی همچنین ساخت تركیبات شیمیایی و هورمونها به منظور اجرای فعالیت‌های متابولیسمی‌گیاهی و …. استفاده می‌شوند. بنابراین چنانچه این عناصر به اندازة مورد نیاز درختان در اختیار آنها نباشد اختلالاتی در این چرخة طبیعی بوجود می‌آید. این اختلالات باعث كاهش رشد رویشی و متعاقب آن كاهش باردهی محصول می‌شود. امروزه از كودها به عنوان ابزاری برای‌جلوگیری از این اختلالات و رسیدن به حداكثر تولید در واحد سطح استفاده می‌شود. اما این كودها باید بتوانند علاوه بر افزایش تولید، كیفیت‌محصولات كشاورزی‌را نیز ارتقا داده‌ضمن‌آلوده‌نكردن‌محیط زیست به خصوص آبهای زیرزمینی، تجمع آلاینده‌ها نظیر نیترات در اندامهای مصرفی‌محصولات را به حداقل مقدار ممكن تنزل دهند. درختان میوه معمولاً برای مدت 15 الی 50 سال در محل باغ رشدو نمو و تولید محصول می‌كنند، بنابر این سیستم ریشه‌ای وسیعی داشته و می‌توانند عناصر را از خاك جذب نمایند. مقداری از این عناصر در پایان فصل رویش مجدداً به خاك بر می‌گردد و مقداری دیگر به همراه برداشت میوه از خاك خارج شده و دیگر به خاك باز نمی‌گردد به همین علت باید هر ساله نسبت به تأمین به موقع عناصر در خاك اقدام شود تا در دراز مدت از ضعیف شدن خاك جلوگیری شود. در تغذیه درختان میوه نه تنها توجه به تغذیه كل درخت لازم است بلكه باید به تغذیة اندامهای ذیربط نیز توجه نمود. بطور مثال برای طولانی‌تر شدن مدت انبارداری، میوه درخت باید دارای مواد غذایی خاصی باشد.
جذب مواد از محیط یكی از اساسی‌ترین فعالیت‌های سلولهای گیاهی است كه به‌منظور رشد و تأمین انرژی صورت می‌گیرد. جذب مواد غذایی از محیط ریشه به دو صورت «جذب فعال» و «جذب غیرفعال» انجام می‌شود. «جذب فعال» به فعالیت گیاه وابسته بوده و در صورت كاهش و یا افزایش آن كند و یا تند می‌شود و «جذب غیر فعال» نیز تحت تأثیر عوامل فیزیكوشیمیایی می‌باشد و عوامل محیطی و شرایط جانبی در آن تأثیر دارند.
عناصر غذایی مورد نیاز درختان میوه
بطور معمول نام 17 عنصر بعنوان عناصر غذایی لازم برای گیاهان ذكر شده است، از این عده كربن، اكسیژن و هیدروژن معمولاً از هوا تأمین می‌شوند. شش عنصر به مقدار زیاد مورد نیاز گیاهان هستند كه عبارتند از: ازت (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، كلسیم (Ca)، منیزیم (Mg) و گوگرد (S). از این عناصر به عنوان «عناصر پر مصرف» و یا « عناصر ماكرو» و یا «عناصر اصلی» یاد می‌شود. (گاهی بعضی از محققان، كلسیم، منیزیم و گوگرد را به عنوان عناصر میان مصرف ذكر می‌كنند). هشت عنصر دیگر برای رشد درختان میوه و گیاهان ضرورت كامل دارند ولی مقدار نیاز گیاه به آنها كمتر است كه عبارتند از: آهن (Fe)، روی (Zn)، بـُر (B)، منگنر (Mn)، مس (Cu)، مولیبدن (Mo)، كلر (Cl) و نیکل (Ni). این عناصر به عنوان « عناصر كم مصرف» و یا «عناصر میكرو» و یا « ریزمغذیها» شناخته می‌شوند. مقدار عناصر غذایی مورد نیاز درختان میوه براساس دو عامل مقدار جذب عناصر غذایی توسط محصول و پتانسیل خاك برای‌تامین‌به‌موقع مواد غذایی برای گیاه تعیین و محاسبه می‌شود. برای تعیین مقدار كود مورد نیاز گیاهان‌باغی لازم است از نقش عناصر پرمصرف و كم‌مصرف‌در گیاهان شناخت كاملی‌داشته باشیم.
دلایل كمبود یا بیش بود عناصر غذایی
بطور طبیعی و تحت تأثیر شرایط محیطی مقادیر مشخصی از عناصر در محیط رشد درختان میوه قرار دارند (خاك و هوا)، اما همه آنها قابل جذب برای درختان نمی‌باشند بلكه باید این تركیبات به اشكال قابل جذب برای درختان در آیند تا بوسیله ریشه‌ها جذب شوند. غلظت عناصر موجود درخاك تحت تأثیر عوامل مختلف محیطی از جمله خصوصیات خاك، شرایط محیطی مانند دما، رطوبت و نور و اثر متقابل عناصر با هم قرار دارد. این غلظت در داخل درختان نیز متأثر از شرایط ژنتیكی و محیطی خواهد بود.
1- اثر فاكتورهای ژنتیكی
فاكتورهای ژنتیكی متفاوت در درختان میوه باعث تفاوت در فعالیت متابولیكی درختان شده و جذب عناصر را تحت تأثیر قرار می‌دهد و این موضوع در هنگام تهیه بستر مناسب برای باغهای میوه باید مد‍نظر قرار گیرد. بعضی از درختان میوه تمایل شدیدی به جذب عناصر خاص را دارند و باعث گروه بندی گیاهان در این زمینه می‌شوند.
جذب بعضی از عناصر بصورتهای خاصی انجام می‌پذیرد. برخی از آنها بصورت جذب فعال بوسیله درختان دریافت می‌شوند یعنی برای جذب این عناصر، درخت انرژی مصرف كرده و آنها را از محیط جذب می‌كند. شدت و میزان جذب این عناصر بستگی زیادی به شدت فعالیت متابولیكی درخت دارد. خصوصیت ژنتیكی بعضی از درختان باعث ایجاد ریشه‌های افشان و پراكنده در خاك می‌شود كه در این صورت سطح وسیعی ازمحیط را برای جذب عناصر در بر می‌گیرد. در درختان میوه‌ای كه تبخیر و تعرق بیشتری نسبت به سایرین دارند جذب عناصر سهل تر خواهد بود كه می‌تواند به اندازة برگها، نوع تاج درخت، شكل برگها و ارتفاع درخت و … بستگی داشته باشد.
2- اثر فاكتورهای محیطی
جذب عناصر غذایی توسط درختان میوه تابع شرایط محیطی می‌باشد. از عوامل محیطی مؤثر بر جذب می‌توان میزان رطوبت، دما، طول روز، خصوصیات خاك و غیره را نام برد.
رطوبت:
از آنجایی كه حركت و انتقال مواد در خاك ارتباط مستقیمی‌با میزان رطوبت دارد، این عامل می‌تواند در فراهمی‌عناصر قابل جذب مؤثر باشد. گاهی كمبود آب باعث كاهش جذب عناصر بوسیله درختان می‌شود. حلالیت عناصر غذایی در آب، درجات مختلفی دارد و بسته به میزان رطوبت و میزان عناصر در دسترس گیاهان متفاوت می‌باشد. گاهی نیز آب زیادی باعث شسته شدن و خارج شدن عناصر غذایی از دسترس گیاه می‌شود.
دما:
افزایش دما در اكثر موارد باعث افزایش فعالیت متابولیكی، تبخیر و تعرق و جذب عناصر غذایی می‌شود. در این حالت فعالیت ریشه‌ها ارتباط مستقیمی‌با دمای خاك دارد به همین دلیل در زمستان كه دمای خاك كاهش می‌یابد فعالیت ریشه‌ها نیز به شدت كاهش می‌یابد ولی بطور كلی قطع نمی‌شود یعنی گاهی در زمستان بعضی از درختان میوه مانند سیب فعالیت ناچیزی در منطقه ریشه دارند و مواد غذایی را جذب می‌نمایند. همچنین دمای زیاد محیط در هنگام محلول پاشی مواد غذایی بر روی درختان میوه نیز باعث تبخیر بخش مایع مواد غذایی شده و جذب عناصر غذایی را با مشكل مواجه می‌سازد
نور:
جذب مواد غذایی در طول روز بسیار بیشتر از زمان تاریكی است. وجود نور باعث بروز فعالیت كلروفیل سازی در درختان می‌گردد و متعاقب آن جذب عناصر غذایی نیز افزایش می‌یابد. همچنین نور به عنوان یك محرك رشد باعث افزایش فعالیت‌های فیزیكوشیمیایی در درختان شده و جذب و انتقال مواد غذایی در آنها را افزایش می‌دهد.
خاك:
شاید بتوان گفت كه مهمترین عامل در جذب عناصر غذایی توسط درختان میوه، شرایط و خصوصیات خاك می‌باشد. عواملی از قبیل بافت خاك، غلظت عناصر موجود در خاك، رطوبت خاك، pH محیط خاك، میزان مواد آلی خاك، نوع و میزان رس موجود در خاك و حتی عوامل فیزیكی موجود نظیر شیب زمین، ارتفاع محل و …. در تغذیه درختان میوه مؤثر می‌باشند. اصولاً وضعیت تغذیه‌ای در خاكهای بسیار سنگین (رسی) و بسیار سبك (شنی) مناسب نمی‌باشد و درختان با مشكل مواجه می‌شوند. بهترین نوع بافت خاك حالت «لومی» می‌باشد. حضور مادة آلی می‌تواند بافت خاك را مطلوب كرده و شرایط مناسب تغذیه‌ای را برای درختان میوه فراهم آورد. از آنجایی كه اكثر خاكهای كشور آهكی بوده، (بجز نوار شمالی كشور در حاشیة دریای خزر) دارای pH بالا می‌باشند. جذب مطلوب عناصر غذایی در خاك در pH خنثی( 7 = pH ) و یا كمی‌اسیدی صورت می‌پذیرد بنابراین اصلاح خاكها در طول زمان و در هنگام احداث باغها باید مد نظر قرار گیرد. استفاده از كودهای آلی و كودهای شیمیایی با بنیانهای مناسب می‌تواند در این راه ما را كمك كند.
اثر متقابل بین عناصر: مقدار زیاد یك عنصر غذایی در درخت ممكن است بر روی جذب دیگر عناصر غذایی اثر بگذارد. اگر عنصری باعث افزایش جذب عنصر دیگر توسط درختان شود این اثر را «سینرژیست» گویند و برعكس اگر غلظتی از عنصر باعث جلوگیری از جذب و یا كاهش جذب یك عنصر دیگر شود آن را اثر متقابل یا «آنتاگونیست» گویند. این اثرات در نسبت عناصر در درختان به وضوح نقش خود را بر روی رشد درختان و محصولات آنها نشان می‌دهد بطور مثال افزایش غلظت پتاسیم در درختان میوه باعث كاهش غلظت كلسیم در میوه می‌شود و بر روی كیفیت و عمر انباری میوه اثر منفی می‌گذارد. همچنین نسبت عناصر مانند نسبت ازت به كلسیم (N/Ca) و كلسیم به بـر (Ca/B) و غیره اثر رقابت بین عناصر را بر روی محصولات باغی نشان می‌دهد. به همین دلیل كارشناسان تأكید فراوانی بر مصرف كودهای شیمیایی بصورت متعادل دارند. امروزه با مصرف بهینة كود می‌توان علاوه بر فراهم آوردن شرایط مطلوب تغذیه ای، باعث افزایش عملكرد محصولات به میزان چشمگیری شد. همچنین كیفیت و سلامت تولیدات باغی ارتباط تنگاتنگی با مصرف متعادل و بهینة كود در باغها دارد
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com