ابعاد اقتصادي توليد بذر تراريخته در جهان و نتيجهگيري براي كشور
گياهان تراريخته يكي از دستاوردهاي مهم بيوتكنولوژي نوين در زمينة كشاورزي هستند كه در سالهاي اخير بخشي از بازارهاي غذايي دنيا را تسخير نمودهاند؛ بهطوريكه سطح زير كشت برخي از اين گياهان، حتي از واريتة معمولي آنها نيز بيشتر است. در اين مقاله، سعي بر اين است كه روند بازار " بذر تراريخته ( Transgenic Seed ) ، از جنبههاي مختلف مورد بررسي قرار گيرد:
ارزش جهاني بازار بذر تراريخته
ارزش بازار گياهان زراعي تراريخته در جهان، بر اساس مجموع قيمت فروش بذر تراريخته و هزينة تكنولوژي مورد استفاده در آن محاسبه ميگردد. فروش جهاني بذر تراريخته، از سال 1995 بهبعد در حال رشد بوده است (جدول1). فروش بذور تراريخته كه در سال 1995، يك ميليون دلار بود، بهتدريج افزايش يافت تا به بيش از 4 ميليارد دلار در سال 2002 رسيد. جدول 1 ارزش جهاني بازار بذور تراريخته را از سال 1995 تا 2002 نشان ميدهد.
مروري بر صنعت توليد بذر تجاري
بر اساس جديدترين آمارهاي موجود، بازار جهاني بذر تجاري در سال 2001 معادل30ميليارد دلار بود كه 30درصد از اين بازار به كشورهاي در حال توسعه تعلق داشت. البته شش كشور از ده كشور برتر در اين صنعت جزو كشورهاي صنعتي هستند (جدول2). ذرت مهمترين گياه از لحاظ بازار صادرات بذر است. 5 گياه زراعي عمدهاي كه ارزش صادرات سالانهاي بيش از 75 ميليون دلار داشتهاند، عبارتند از: ذرت (530 ميليون دلار)، گياهان علوفهاي (427 ميليون دلار)، سيبزميني (400 ميليون دلار)، چغندر قند (308 ميليون دلار) و گندم (75 ميليون دلار). در بازار صادرات بذر، از 10 كشور عمده، 9 كشور جزء كشورهاي صنعتي هستند كه صادرات سالانة بذر آنها از 105 تا 799 ميليون دلار متغير است. قابل ذكر است كه تقريباً نيمي از فروش ناشي از صادرات جهاني بذر، متعلق به كشورهاي اروپايي است. روند سالهاي گذشته نشان دادهاست كه سهم بذرهاي تراريخته از بازار كل بذرها، بهتدريج در حال رشد است و در 2001 به حدود 12 درصد از آن رسيده است. ارزش گياهان زراعي تراريخته بر اساس سهم آن از بازار جهاني حفظ نباتات (گياهپزشكي)
تمام صفاتي كه تاكنون (از طريق مهندسي ژنتيك) به گياهان زراعي وارد شدهاند، براي حفاظت آنها از آفات و علفهاي هرز بوده است. بنابراين ميتوان ارزش فروش گياهان زراعي تراريخته را بهعنوان درصدي از بازار جهاني حفظ نباتات مورد بررسي قرار داد. گياهان تراريخته در سال 1998، حدود 6.3 درصد از بازار 31.25 ميليارد دلاري حفظ نباتات را بهخود اختصاص دادند. اين ميزان در سال 2000 به 9.5 درصد و در سال 2001 به 12.4درصد به ارزش 3.839 ميليارد دلار افزايش يافت (جدول3). قابل ذكر است كه در بين پنج گروه جدول3، گروه گياهان زراعي تراريخته، تنها گروهي است كه ارزش آن بين سالهاي 2000 تا 2001 افزايش داشته است. در اين مدت، ارزش گياهان زراعي تراريخته تا 26.1 درصد افزايش يافت، در صورتيكه بازار علفكشها 6.9 درصد، حشرهكشها 6.1 درصد و قارچكشها 6.9 درصد كاهش داشت.دادههاي موجود در جدول 4 نيز بازار محصولاتي را نشان ميدهد كه در كشورهاي در حال توسعه و صنعتي جهت حفظ نباتات بهكار ميروند. در اين جدول، محصولات مهندسي ژنتيك نيز موجود است. قابل ذكر است كه ارزش بازار گياهان زراعي تراريخته در ايالات متحده و كانادا (2.869 ميليارد دلار) هماكنون 9 درصد از بازار جهاني 31 ميليارد دلاري حفظ نباتات را شامل ميشود و رشد آن همچنان ادامه دارد. در رابطه با كشورهاي در حال توسعه، كل بازار حفظ نباتات، برابر با 11.287 ميليارد دلار است كه از اين مقدار 970 ميليون دلار، برابر با 9 درصد، به گياهان زراعي تراريخته اختصاص دارد. اين ميزان نسبت به سال 2000 (5 درصد)، 4 درصد رشد داشته است. از كل بازار 31.9 ميليارد دلاري حفظ نباتات در جهان، حدود دو سوم (19.656 ميليارد دلار) به كشورهاي صنعتي و يك سوم باقيمانده (11.287 ميليارد دلار) به كشورهاي در حال توسعه تعلق دارد (جدول 4). دادههاي جدول 5 سهم 12 كشور را در بازار جهاني حفظ نباتات نشان ميدهد. از 12 كشور عمده، 8 كشور جزو كشورهاي صنعتي (آمريكا، ژاپن، فرانسه، كانادا، آلمان، كره جنوبي، استراليا و ايتاليا) و 4 كشور جزو كشورهاي در حال توسعه (برزيل، چين، آرژانتين و هند) هستند. در بين اين كشورها، 5 كشور، سهمي معادل 5 درصد يا بيشتر را بهخود اختصاص دادهاند. جدول 6 نيز بازار جهاني حفظ نباتات را بر اساس نوع گياه، نشان ميدهد.اينكه 4 كشور عمدهاي كه در سال 2001، 99 درصد از سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته را داشتهاند (آمريكا، آرژانتين، كانادا و چين) در ليست 10 كشور عمدة بازار جهاني حفظ نباتات نيز قرار بگيرند چيز عجيبي نخواهد بود. در مجموع 4 كشوري كه درسال 2001 به كشت گياهان تراريخته پرداختند، 45 درصد از كل بازار جهاني آفتكشها را بهخود اختصاص داده بودند و هماكنون با كشت گياهان تراريخته از منافع كاهش مصرف آفتكشها و يا استفاده از آفتكشهاي مؤثرتر بهره ميبرند.توزيع بازار بذور تراريخته بر اساس نوع گياه و كشور
توزيع فروش بذور تراريخته براساس ارزش و با توجه به ناحيه و نوع محصول در جدول 7 ارايه شده است. عمدهترين بازار بذور تراريخته، آمريكاي شمالي با سهمي معادل 60 درصد از بازار جهاني به ارزش 2.865 ميليارد دلار است. دومين بازار بزرگ، آمريكاي لاتين با 1.66 ميليون دلار (20 درصد از بازار جهاني) است و بهدنبال آن خاور دور (كشورهاي در حال توسعة آسيا) با 195 ميليون دلار (5 درصد از بازار جهاني) قرار دارند. اگر بخواهيم براساس نوع محصول طبقهبندي كنيم، سويا با 2.194 ميليارد دلار و سهمي برابر 57 درصد از بازار جهاني، در ردة اول و پس از آن ذرت با 783 ميليون دلار (20 درصد)، پنبه با 636 ميليون دلار (17 درصد) و كلزا با 226 ميليون دلار (6 درصد) در ردههاي بعدي قرار دارند.
تحليل:
با توجه به آمار و ارقام فوق، چنين برميآيد كه بازار بذور تراريخته در كشورهاي مختلف، سال به سال درحال افزايش است. لازم بهذكر است كه كشور ما نيز بهعنوان يك واردكنندة محصولات كشاورزي، خواسته يا ناخواسته بخشي از اين بازار را تشكيل خواهد داد. بهطوريكه ارزش واردات سويا (بيشترين سطح زير كشت گياهان تراريخته در جهان متعلق به اين گياه است) به كشور در سال 1381، شامل روغن خام سويا، كنجالة سويا و دانة سويا، در مجموع، 672 / 386 / 712 دلار بوده است؛ در همين سال، ارزش واردات ذرت و پنبه (بهترتيب دومين و سومين گياه تراريخته مهم در جهان) به كشور بهترتيب برابر با 440 / 213 / 220 و 949 / 868 / 1 دلار بوده است. علاوه براينها، سالانه حدود يك ميليارد دلار روغن خوراكي وارد كشور ميشود كه بخشي از اين روغنها از گياه كلزا (چهارمين گياه تراريخته جهان از لحاظ سطح زير كشت) استحصال ميشود. همچنين، هر ساله مساحت زيادي از زمينهاي زراعي كشور، به زير كشت اين محصولات ميرود كه بخش قابل توجهي از آنها به دليل حملة آفات، بيماريها و علفهاي هرز از بين ميروند. به اين موارد ميتوان هزينة بالاي خريد آفتكشها، قارچكشها و علفكشها را در كشور اضافه كرد. با اين توضيحات، بهنظر ميرسد محروم ساختن كشور از فوايد و مزاياي فناوريهاي نويني چون مهندسي ژنتيك، بهخصوص توليد گياهان تراريخته، هزينهها و تهديدهاي قابل ملاحظهاي را به كشور تحميل ميكند. البته تأكيد ميشود كه بهرهگيري از اين فناوريها بايد با رعايت اصول ايمني و استانداردسازي صورت پذيرد.
مآخذ:
1- سالنامة آمار بازرگاني خارجي جمهوري اسلامي ايران (واردات 1381). معاونت طرح و برنامة گمرك جمهوري اسلامي ايران. 2- Value of the Global Transgenic Seed Market, 1995 to 2002. Available from
منبع: مرکز مقالات کشاورزی