شتر داري واصلاح مرتع:
مراتع كشور يكي از منابع مهم وحياتي سرزمين ما است وهمگي ما موظف به حفظ وحراست از اين منابع مي باشيم ، عوامل بسياري در تخريب مرتع موثر هستند ، كه از اين عوامل مي توان كمبود ميزان بارندگي ساليانه وكم آبي در مناطق خشك وكويري وتوزيع نامناسب آن به ويژه در نواحي بياباني ، وزش بادهاي شديد وطوفان ها ، خاك هاي شور وقليايي ، آسيب پذيري مراتع در قبال چراي بي رويه دام ، قطع درختان مرتعي توسط سودجويان ، هزينه زياد بوته كاري ونشاء كاري وكمبود اعتبارات در زمينه اصلاح مرتع را نام برد . در اين ميان از جمله مباحث مطرح در عرصه اصلاح مرتع ، اين مطلب است كه آيا شترها در تخريب مراتع نقشي دارند ؟ وبرخي از كارشناسان مرتع بر اين باور هستند كه در كشور ما شتران عامل تخريب مرتع مي باشند واز اين راستا جهت حفظ مراتع بايد اقدام به كشتار شتر وكاهش ندريجي شتران نمود ومادر اين مقاله به بررسي مسأله فوق الذكر پرداخته ايم وتمامي سعي ما بر اين است كه بدون هيچ گونه يكسونگري ومداهنه اين موضوع را از همه جوانب مورد بحث وگفت وگو قرار دهيم .
بنابر آمار دامي سال 1377 تعداد كل شتران كشور رقمي بيش از 143 هزار نفر مي باشد كه اين شتران به صورت بومي وبا نظام نيمه وحشي در مناطق خشك ونيمه خشك كشور به ويژه استان هاي سيستان وبلوچستان ، خراسان ، يزد ، كرمان وسمنان پراكنده اند . بنابر همين آمار تعداد كل گوسفندان كشور 52743000 رأس گوسفند وتعداد كل بزهاي كشور 25757000 رأس بز بوده است كه اگر هر گوسفند را يك واحد دامي وهر بز را 8/0 واحد دامي وهر شتر را 7 واحد دامي محاسبه كنيم . در اين صورت 52743000 واحد دامي گوسفند و 20605000 واحد دامي بز و 1001000 واحد دامي شتر خواهيم داشت . در اغلب استان هاي كشور گوسفند وبز وحتي گاوها وگوساله ها علاوه برتعليف دستي جهت تغذيه تكميلي به مراتع فرستاده مي شوند . اما شتران معمولاً تغذيه دستي نمي شوند واغلب جهت تغذيه متكي بر مراتع مي باشند ، هرچند كه در برخي از پرواربندي ها شتران نيز تغذيه دستي مي شوند اما به علت كمي موارد ذكر آن ها حائز اهميت نيست . حال با يك بررسي ساده مي توان به اين نتيجه رسيد كه بيش از 73 ميليون واحد دامي گوسفند وبز ويك ميليون واحد دامي شتر ، جهت تغذيه از مراتع كشور استفاده مي كنند ودر حقيقت فشاري كه از طرف گوسفند وبز برمراتع وارد مي گردد به مراتب بيشتر از فشاري است كه از طرف شترها بر مراتع وارد مي شود . البته نبايد فراموش كرد كه اكولوژي گياهي كوير به گونه اي است كه معدود حيواناتي قادر به ادامه حيات وتغذيه از آن مي باشند .
مهم ترين اين حيوانات بز وشتر هستند كه هردو در زمره مصرف كنندگان گياه در كوير مي باشند . در اين ميان ، بز به عنوان آفت مراتع شناخته شده وچگونگي استفاده از گياهان مرتعي توسط بز خود گواه صحت اين مدعا است .
بز به دليل عادت ونوع حركت سر وفك ها در موقع تغذيه به كمك آرواره هاي قوي خود گياهان مرتعي را گرفته وبا ضربه آن را همراه با ريشه از خاك خارج مي كند وبدين علت به عنوان موجودي مخرب در مراتع شناخته مي شود وچون رشد وامكان ادامه حيات بز در مراتع به گونه اي چشمگير مي باشد وبا توجه به دوبار زايش بز در سال ، بدون در نظر گرفتن رشد مرتع مرتباً بر جمعيت بز افزوده واز تراكم علوفه هاي مرتع كاسته مي شود . اما شتر با راندمان توليد مثل كمتر ، هر سه سال دوبار زايش مي كند وبرخلاف بز ، شتر موجودي است آرام با لب هاي فوق العاده عضلاني وحساس كه قادر به استفاده از علوفه خار دار وخشبي مي باشد .
شتر از مراتع با تأني ووقار خاص استفاده مي كند ودر موقع گرفتن علوفه به گياه ضربه وارد نكرده وبا كمك لب هاي قوي ودندان ها گياه را قطع نموده ودر طي اين عمل به هيچ عنوان ريشه گياه را ازخاك خارج نمي كند ولذا حداقل تركيب دائمي مراتع را به هم نمي ريزد وتخريبي در مراتع به وجود نمي آورد ، از سويي شتر مي تواند به عنوان يك كنترل كننده پوشش هاي گياهي در مراتع در نظر گرفته شود . او با استفاده از علف هاي هرز با عمر كوتاه وخارهاي كويري امكان رشد واريته هاي مفيد ودانه دار وعلوفه اي مرتع را فراهم مي آورد ودر ضمن تماس وتغذيه از گياهان بذري موجب ريزش وپراكندگي وبارور كردن بذرها به شكل كاملاً متراكم در سطح مي شود .
علاوه بر آن شتر حيواني است كه قادر به خوردن طيف وسيعي از انواع گياهان خوشخوراك وبدخوراك ودرختان و درختچه هاي كويري است ، به همين علت در هنگام چراي شتر در مراتع بر خوردن گونه معيني اصرار نمي نمايد ، بلكه از همه گياهان مرتعي به صورت موزون ويكنواخت استفاده مي نمايد . در حالي كه بزها فقط سراغ گياهان خوشخوراك مرتع رفته وتا از ريشه خارج كردن گياه دست از تغذيه آن برنمي دارند . هم چنين شترها به علت ساختار تشريحي بدن وداشتن گردن دراز وپاهاي بلند وكشيده در هنگام تغذيه بر درختان ودرختچه هاي كويري اقدام به خوردن سرشاخه ها نموده ودر حقيقت گياه را با اين كار هرس مي نمايند .
شترها بدون توجه به خوبي يا بدي مراتع روزانه تا شعاع 10 كيلومتري محل سكونت خود در مراتع راهپيمايي مي كنند واز هرگياه مقدار كمي مي خورند ، اين عادت حيوان باعث مي گردد تا مراتعي كه تعداد شتر ، متناسب با ميزان نباتات مرتعي است ، تحت ضوابط وشرايط خاص وبا پرورش مناسب اين حيوان به نابودي كشيده نشود .از جمله مسايلي كه مي تواند در كاهش تخريب مراتع تاحدودي موثر باشد ، مسأله احداث آبشخورهاي مخصوص شتر ويا ساير دام هاي اهلي است .كه اين آبشخورها بايد در فاصله هاي معيني در مناطق مختلف كوير ومراتع احداث شوند ، وجود اين آبشخورها به ويژه در فصل گرما داراي اهميت زيادي است چه اين كه تعداد كم اين آبشخورها باعث مي شود كه شترها وساير حيوانات اهلي در اطراف آن متراكم شوند واين تراكم باعث تخريب مراتع اطراف آبشخورها مي گردد ، در حالي كه با افزايش تعداد آبشخورها به اندازه كافي ، دام ها در محدوده گسترده تري از مراتع پراكنده مي شوند واين باعث كاهش فشار بر روي مرتع مي گردد ودر پايان منجر به تعادل دام ومرتع مي شود . تمامي كارشناسان مراتع بر اين باور هستند كه عوامل بسياري در فرسايش وتشديد فرسايش مراتع دخيل هستند كه از جمله اين عوامل مي توان ، بهره برداري خارج از فصل مراتع (دير رس وزدورس بودن چرا ) ، تبديل مراتع به زمين زراعتي ، بهره برداري ممتد وغير اصولي از مراتع ، طولاني بودن مدت بهره برداري در طول سال ،كمبود فرصت هاي شغلي در ساير بخش هاي اقتصادي جامعه ، فقدان سياست هاي روشن ومشخص ودر نهايت كمبود اعتبارات را مي توان نام برد .
كارشناسان اضافه مي كنند كه اگر مشكل كمبود اعتبارات نيز رفع شود ، بازهم به دليل وجود مشكلات اساسي وزير بنايي ياد شده ، برنامه به درستي به سامان نخواهد رسيد .
آمار رسمي ارائه شده در شماره 39 مجله تخصصي جنگل ومراتع ايران در مورد سير نزولي كيفيت مراتع در مقايسه با ميزان احيا واصلاح آن حاكي است كه ساليانه 800 هزار تا يك ميليون هكتار از مراتع كشور به سمت كويري وبياباني شدن پيش مي رود . در صورتي كه برنامه اصلاح واحياي مراتع تنها در سطح 300 هزار هكتار انجام مي گيرد . در واقع ، عمليات اصلاح واحيا 30 درصد از ميزان تخريب مراتع را ترميم مي كند .
بنابر اين با توجه به مطالب فوق الذكر نتيجه گيري مي شود كه دليل تخريب مراتع كشور يك سري مشكلات زنجيروار است كه در اين ميان نقش شتران وچراي آن ها در مراتع كويري ونيمه كويري كشور نقش ملموس وتعيين كننده اي نيست . ولي به هرحال براي جلوگيري از هرگونه خطر احتمالي براي مراتع وبهبود روش هاي سنتي شتر داري ، موارد ذيل پيشنهاد مي گردد :
1 – نظام سنتي شترداري كه شتران به صورت وحشي وبدون ساربان در بيابان وكوير رها مي شوند نظام مطلوبي نيست وبايد اصلاح گردد . بدين گونه كه تمامي شترداران بزرگ موظف به استخدام يك ساربان ويا بيشتر گردند وپس از دريافت پروانه شترداري ، در تنسيق وهماهنگي با اداره كل جنگل ها ومراتع اقدام به اخذ پروانه چرا در مراتع منطقه نموده وتعهد نمايند كه در اصلاح تخصيص يافته با نهاد ذيربط همكاري نمايند ونحوه كار آن ها تحت نظارت اداره كل جنگل ها ومراتع باشد .
2 – معاونت امور دام بايد با احداث آبشخورها در مناطق مختلف كشور ، از تخريب مراتع اطراف آبشخورهاي فعلي به علت تراكم بيش از ظرفيت مرتع در آن ها جلوگيري نمايد .
3 – بايد از چراي دام در مراتع فقير درجه 5 جلوگيري كرد .
4 – شتر داري در كشور بايد با پتانشيل توليد علوفه واصلاح مراتع همراه وهمگام باشد تا آسيبي به منابع طبيعي كشور وارد نشود .
5 - سياست ترويج وتوسعه كمي شتر داري بايد متناسب با توسعه كمي وكيفي مراتع باشد ، در غير اين صورت ، اين كار ، كاري غير منطقي بوده وبه ضرر كشور خواهد بود .
ملاحظه : اين مقاله اولين بار درمجله سنبله شماره 114 ، ص 58 چاپ ومنتشر گرديد .
تاليف : دكتر احسان مقدس
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com