فيزيولوژي توليدمثل شتر:
مقدمه :
در اين مقاله مطالبي را در باره فيزيولوژي توليد مثل شتر ذكر مي كنيم واميدواريم كه اين مطالب مورد استفاده علاقمندان قرار گيرد ، به ويژه كه اين اطلاعات مي تواند در زاد وولد گله هاي داشتي شتر مفيدومثمر ثمر واقع گردد .
سن بلوغ
در بين حيوانات اهلي ، شتر جزو حيواناتي است كه دير بالغ مي شوند، به طوري كه شتر ماده معمولاً در سن سه سالگي به بلوغ مي رسد ولي معمولاً شترهاي ماده را پس از 4 سالگي براي زاد وولد مورد استفاده قرار مي دهند (Leupold 1967) . Abdunazaroo (1971) در باره بعضي شترهاي تركمن گزارش مي دهد كه آنها در سن 8 تا 12 ماهگي به سن بلوغ مي رسند. البته اين شخص تنها فردي است كه از چنين بلوغ زودرسي گزارش كرده است و در ساير منابع علمي چنين مدتي در مورد سن بلوغ شتر ذكري به ميان نيامده است.
در مورد سن بلوغ شتر نر عقايد گوناگوني وجود دارد . چنانكه برحسب نظر، Abdunazroo (1971) 8 تا 12 ماهگي و طبق نظر Singh (1969) 2 سالگي و برحسب نظر Williamson&poyn (1959) 3 سالگي و حتي طبق اطلاعات Matharu (1967) و Nanda (1956) 6 سالگي را سن بلوغ شتر نر مي دانند. اما آنچه كه اهميت دارد سن 6 سالگي است كه اكثريت قريب به اتفاق محققين اين زمان را براي استفاده پرورشي پيشنهاد كرده اند .
فحلي و علايم آن در شترهاي نر و ماده :
اولاً ـ مستي و علايم آن در شتر نر
دوره آمادگي جسمي شترهاي نر بستگي به تغذيه و شرايط نگاهداري آنها دارد و چنانچه اين شترها خوب تغذيه نشوند اين دوره بيش از 4 هفته در سال به طول نمي انجامد . برعكس با تغذيه خوب و كافي اين مدت به 4 ماه نيز مي رسد . گاهي نيز ممكن است شترهاي نر مسن تمام سال آمادگي جنسي داشته باشند ولي بطور متوسط دوره آمادگي جنسي سه ماه بطول مي انجامد (Nanda 1956 ).
چنين بنظر مي رسد كه آمادگي جنسي در روزهاي سرد سال ظاهر و با گرم و درازشدن روز متوقف مي گردد. چنانچه در نيم كره شمالي آمادگي جنسي در ديماه تا فروردين ماه و نيم كره جنوبي خردادماه تا آذرماه و درنزديكي خط استوا زمان معين نداشته و جفت گيري در سراسر سال صورت مي گيرد ( Williamson و همكارانش 1959) .
جفت گيري شتر در ايران بيشتر در اواخر فروردين ماه آغاز مي گردد. (ناظر عدل 1365).
شروع مستي در شتر با افزايش فعاليت در سلول هاي ترشحي آلفا و بتاي هيپوفيز پيشين رخ مي دهد. وزن بيضه ها افزايش يافته و كام نرم رشد ملحوظي را نشان خواهد داد . افزايش وزن بيضه ها اساساً بخاطر افزايش بافت بينابيني است و اسپرماتوژنز نيز زياد شده است هنگامي كه مستي نباشد ميزان توليد اسپرماتوزوئيد كم است البته نرها نيز مثل ماده ها امكان دارد در طول سال قدرت باروري داشته باشند.شروع مستي در شتر با افزايش فعاليت در سلول هاي ترشحي آلفا و بتاي هيپوفيز پيشين رخ مي دهد. وزن بيضه ها افزايش يافته و كام نرم رشد ملحوظي را نشان خواهد داد . افزايش وزن بيضه ها اساساً بخاطر افزايش بافت بينابيني است و اسپرماتوژنز نيز زياد شده است هنگامي كه مستي نباشد ميزان توليد اسپرماتوزوئيد كم است البته نرها نيز مثل ماده ها امكان دارد در طول سال قدرت باروري داشته باشند.
درحالت مستي لوله هاي مني ساز شتر هاي نر داراي قطر بيشتري نسبت به دوره غيرمستي مي باشند تعداد اسپرم در هر گرم از بافت بيضه 30 ـ 27 ميليون در شترهاي نر خاموش و 47 ـ 36 ميليون در شتر نر مست است كه در بالاترين مقدار 3/1 ميزان اسپرم گاو است. علاوه بر تغييرات فصلي، فاكتورهاي طولاني مدت بر روي فيزيولوژي جنسي اثر دارند مثلاً قطر لوله هاي مني ساز تا 9 سالگي افزايش يافته و تعداد اسپرم نيز زياد مي شود و بعد از آن بتدريج كاهش مي يابد. اما تغييرات ناچيزي در كل سلول هاي زاينده اسپرماتوگوني ( اسپرماتوسيت اوليه و اسپرماتيد) در سنين 6 تا 18 سالگي رخ مي دهد . شترن نر در طول فصل جفت گيري بعلت عدم تغذيه بتدريج ضعيف مي شود.
حيواناتي كه بطور مرتب آب مي نوشند اعمال فيزيولوژيكي و فيزيكي آنها در دوره مستي قوي تر از شترهاي تشنه مي باشد. دوره مستي تنها فاكتوري است كه ظاهراً روي تركيب خون اثر مي گذارد كاهش شديد هموگلوبين و افزايش شديد لكوسيت ها دو پارامتر مهم اين دوره است.
در گله هاي شتر به طور كلي يك شتر نر بسته به جثه يا قدرت جنگجوئي اش حالت غالب را به خود مي گيرد و شترهاي نر ضعيف تر از مستي مي افتند و يا آنكه فعاليت كمتري نشان مي دهند.
شترهاي نر مست دائماً دندان هاي بالا و پائين خود را به يكديگر مي سايند و در فصل جفت گيري حالت تهاجمي و خطرناك به خود مي گيرند و غالباً طوري مي ايستند كه پاهاي عقب از يكديگر فاصله داشته و دم را محكم به آلت تناسلي خود زده و قطرات ادرار را به بغل رانها و پاها مي پاشند و دراين حالت معمولاً شتر نر به دفعات مكرر ادرار مي كند و گاهي حتي از خود مني مي ريزد، اسهال نيز ديده مي شود. در اين هنگام شتر ماده فحل معمولاً جلو شتر قوز كرده و كمي ادرار مي كند و شتر نر ادرار روي زمين و يا فرج او را بو كرده و و اكنش بويايي به نام فلمن Flehmen را از خود نشان مي دهد .
واكنش فلمن شامل قائم نگه داشتن سر وگردن وجمع گردن لب بالايي به طوري كه لثه ها ودندان هاي بالا ودندان هاي نيش پائين ظاهر گردد. Abdel Rahmin & Nazier (1992) در طي بررسي هاي خود مشاهده كردند كه شتر نر با بو كردن نمونه هاي ادرار محتوي اسيدهاي چرب پاسخ مي دهد ولي تنها با بو كردن نمونه هاي ادرار شترهاي ماده غير آبستن و يا حاوي اسيد استيك، فلمن ادا مي كند. مدت زمان اداي فلمن بين 22 تا 50 ثانيه طول مي كشد و آنان در اين بررسي مشابه بودن جفت گيري شتر با ساير پستانداران را تأئيد مي نمايند با اين تفاوت كه آلت تناسلي شتر به هنگام طلب جفت با شتر ماده ايستاده، نعوظ نمي گردد و اين موضوع نشان مي دهد كه در شترها، عشقبازي و نعوظ كامل آلت تناسلي به منظور تضمين عمل جفت گيري لازم نيست.
شترهاي نر مست، در دوره مستي خود آب دهان كف آلود، نفس زدن، نگهداشتن سر به عقب، تكان دادن دم، دولا شدن با حركات ضربه اي لگن، ماده ها را تعقيب مي كنند و از ديگر علايم فحلي، ترشح مايع سياه رنگ و بدبوئي است كه بوسيله غدد اكسي پيتال ترشح مي شود و شتر نر بوسيله مالش پشت سر خود به اشياء اين بو را در محوطه سلطه خويش پخش مي نمايد ( Gardener 1971 ) . ترشحات غدد بزاقي نيز وجود دارد و كام نر در طول مستي غالباً بيرون مي آيد كه اين امر احتمالاً به خاطر متصاعد شدن گازهاي ناشي از گوارش، از سيرابي به داخل آن است. گرچه در شترهاي نر اخته شده طول كام نرم افزايش مي يابد اما هرگز از دهان بيرون نمي آيد كه مبين اين است كه كام در شتر نر طبيعي داراي رشد كامل و بيشتري است و Singh (1969) معتقد است كه اين حالت فقط در شتر يك كوهانه اتفاق مي افتد و اظهار مي دارد ؛ يكي از علايمي كه فقط در شتر يك كوهان گاهي مشاهده مي شود، بيرون زدن پوسته سقف دهان است كه مانند بادكنك قرمز رنگي از يك طرف دهان آويزان مي شود .
در هنگام هيجان جنسي، عوارض ثانويه اي از قبيل: بي اشتهائي، اسهال و عصبانيت در شترهاي نر ديده مي شود كه اين امر باعث ضعف آنها مي شود، اشخاص با تجربه روش كاملاً ساده اي براي از بين بردن هيجان جنسي و در نتيجه عوارض ثانويه آن بكار مي برند بدين معني كه در اين فاصله از شتر كار بيشتر و سنگين تري كشيده و تا حدودي وضع تغذيه آنها را مختل مي نمايند. چنانكه در يك گله شتر تعداد زيادي شتر نر وجود داشته باشد و فقط در قوي ترين آنها علايم هيجان جنسي ظاهر شود شتر هاي نرديگر كه بعداً اين آمادگي را پيدا مي كنند از ترس شتر قوي تر آن علايم را بروز نمي دهند و يا اين كه علايم به صورت خيلي ضعيف در آن ها ظاهر مي گردد. ولي چنانچه دو شترنر در يك سطح و در يك زمان آمادگي جنسي پيدا كنند اين امر منجر به جنگ و ستيز بين آن ها مي گردد وهر كدان از آن ها سعي مي كند كه با گاز گرفتن وپرخاش ، ديگري را از ميدان به بدر كند . در چنين حالتي نزديك شدن به شترها به علت حساسيت فوق العاده آنان كار مشكل وخطرناكي است ، مخصوصاً اگر شتر ماده اي نيز در نزديكي باشد .
ثانياً ـ فحلي و علايم آن در شترهاي ماده :
شتر ماده تظاهرات فحلي خفيف تري نسبت به شتر نر نشان مي دهد. با وجود اين علايم فحلي شتر ماده را مي توان بطور واضح در ماه هاي معيني از سال مشاهده كرد. در تحقيقاتي كه Shalash (1965) انجام داده باين نتيجه رسيده است كه شدت فعاليت تخمدان در ماه هاي آذر تا خرداد مي باشد و طبق نظر Charnot (1969) اين فعاليت بين ماه هاي آبان تا اوائل خرداد است .
برحسب نظر Gardener (1971) هر 30 تا 40 روز يكبار تخمك گذاري ( اوولاسيون) صورت مي گيرد. اين مدت برحسب اظهارات Martharu (1967) هر دوهفته يكبار مي باشد كه هر بار تا 7 روز بطور مي انجامد .
اولين فحلي بعد از زايمان 25 تا 30 روز بعد از آن ظاهر مي شود ( Abdunzaroo 1971 ) . بهترين موقع براي جفت گيري 3 تا 4 روز بعد از فحلي مي باشد. ( Gardener 1971).
شدت ظهور علايم فحلي بسته به فرد و فصل متغير است. براي مثال درهند 14% و 13% و 55 % شترهاي ماده به ترتيب داراي علايم ضعيف، متوسط و قوي فحلي هستند .
علايم ظاهري فحلي عبارتند از : بيقراري ، ناراحتي و ناآرامي شترهاي ماده به طوري كه اين شترها دائماً در حال ناليدن، نعره زدن و صداي مخصوصي از خود در آوردن مي باشند و تورم فرج و ترشح مخاطي از واژن، بلعيدن هوا و سپس جمع كردن باد در گلو و باز كردن پاهاي عقب از يكديگر و ضربه زدن بوسيله دم به قسمت خلفي بدن بخصوص هنگامي كه شتر نر حضور داشته باشد ، از ديگر علايم فحلي شتر ماده است . لبه هاي فرج اين شترها متورم شده و بطور نامنظم باز و بسته مي شود. در آزمايشات، واژن صورتي رنگ و مرطوب ديده مي شود كه با پيشرفت فحلي از شدت آن كاسته مي شود. سرويكس مرطوب و شل شده است بطوري كه در آزمايش مقعد چندان قابل لمس نيست . شاخ هاي رحم كمي متورم شده اما به سفتي شاخ هاي رحم گاو نمي رسد . فوليكول دوگراف لمس مي شود ما جسم زرد روي تخمدان لمس نمي گردد .
جفت گيري :
استعداد يا قابليت جفت گيري همانند آمادگي جنسي شتر نر بستگي به تغذيه و شرايط نگهداري آنها دارد. بطور كلي در شرايط طبيعي در هر دوره آمادگي جنسي، شتر نر مي تواند 30 تا 40 شتر ماده را سرويس دهي نمايد كه با تغذيه خوب و كافي اين تعداد به 70 نفر مي رسد ( Singh 1969).
Singh & prakash (1964) عمل جفت گيري را چنين توصيف مي نمايند كه شتر نر دو تا سه بار به دور شتر ماده چرخيده و گردن خود را روي گردن شتر ماده قرار داده و سعي مي نمايد كه با گاز گرفتن شانه او را وادار به همكاري نمايد. در موقع جفت گيري شتر ماده بر روي زمين مي نشيند وشتر نر از عقب اورا در بر مي گيرد ، برخي از شترداران براي تسهيل جفت گيري بين شتر نر وماده ، اكثراً پاي شتر ماده را مي بندند و بعد از جفت گيري باز مي نمايند تا از جا برخيزد .
شتر ماده در موقع هدايت آلت تناسلي خود به دستگاه تناسلي شتر ماده عضلات شكم خود را جمع مي كند به طوري كه محوطه لگن شتر نر با قسمت خارجي دستگاه تناسلي شتر ماده مستقيماً در مقابل يكديگر قرار گيرند. در اين حالت است كه هدايت كامل آلت تناسلي در دستگاه تناسلي شتر ماده ممكن مي گردد .
گاهي اوقات شتر نر مست، شتر ماده فحل را تعقيب مي كند و وقتي به او مي رسد سرخود را به گردن شتر ماده مي فشارد و او را وادار به نشستن مي كند سپس در وضعيت چمباته سوار بر شتر ماده مي شود و جفت گيري با كف كردن دهان و صداي غرغر و بيرون زدگي متناوب كام نرم و ناله كردن شتر ماده همراه است. در طول جفت گيري بقيه گله بحالت آماده باش و بصورت دايره وار دور آنها جمع مي شوند . در يك جفت گيري 4 ـ 3 بار دخول يا حركت رفت آمد صورت مي گيرد و در اين رفت وآمدها ترشح مني صورت مي پذيرد و در همين حال شتر نر مي غرد و شتر ماده به عمل نشخواركردن ادامه مي دهد در اين موقع عضلات پاهاي عقبي شتر نر بحالت انقباض در مي آيند و تنفس تندتر مي شود وپس از گذشت چند لحظه شتر نر حالت طبيعي خود را باز مي يابد. در حين جفت گيري هر دو شتر صداي بخصوصي از خود بروز مي دهند . مدت جفت گيري حداكثر 20 و حداقل 7 دقيقه مي باشد ولي بطور متوسط اين عمل 7/11 دقيقه بطول مي انجامد ( Singh & rakash 1964). اگر به يك شتر نر اجازه داده شود ممكن است تمام روز را با يك شتر ماده بگذراند تا آن كه سرانجام او را از پاي انداخته بطوري كه قادر به بلند شدن نباشد. اگر حيوان نر تحت كنترل باشد مي تواند روزانه با 3 شتر ماده جفت گيري كند.
شتر نر مقدار 1 ـ 10 سانتيمتر مكعب و بطور متوسط در حدود 3 سانتي متر مكعب از مني را در هر بار جفت گيري دفع مي كند و مني شتر غليظ و لزج بوده و داراي رنگ سفيدي است و PH آن 8/7 مي باشد.
و قابل ذكر كه علي رغم موفقيت تلقيح مصنوعي در گاوها و گوسفندها، تاكنون هيچ گزارش از تلقيح مصنوعي در ميان شترهاي ماده نرسيده است و شايد علت آن اين باشد كه تخمك گذاري در شتر ماده فقط در هنگام آميزش جنسي اتفاق مي افتد .
آبستني :
شتر ماده در مقايسه با ساير حيوانات اهلي داراي طولاني ترين دوره آبستني است دوره آبستني شتر يك كوهانه در نواحي گرم معمولاً يكسال ذكر مي گردد و گفته مي شود كه اين مدت بين 345 تا 395 روز تفاوت مي نمايد و به طور متوسط 365 روز است ( بعاج 1990).
آبستني رابطه مستقيمي با تغذيه خوب و كافي و روش هاي نگهداري صحيح و مناسب دارد و طبق نظر Terentjer (1963) مي توان هر سه سال و طبق نظر Matharu (1967) هر دو سال و نيم يكبار دو بچه شتر گرفت. از شتر مي توان تا سن بيست سالگي نيز بچه گرفت ( Singh 1969 ). تخمك گذاري در اثناي جفت گيري صورت مي گيردو محل استقرار جنين در 24/99% از تعداد 887 نفر شتر حامله مورد آزمايش در شيپور چپ رحم بوده است. دو قلو يا سه قلوزائي در آنها بندرت پيش مي آيد. بطوري كه آمار جمع آوري شده توسط Shalash (1965) نشان مي دهد امكان دوقلو يا سه قلوزائي در شترها 26% است. اما در عوض حدود 45/12% امكان توليد 2 يا 3 جنين وجود داشته است كه در اوايل دوره جنيني از بين مي روند. علاوه بر روش هاي نگاهداري و تغذيه ، بيماري ها نيز نقش مهمي را در باروري بازي مي كنند. Shalash (1965) در معاينه 1701 عدد رحم شترها ، 20% مورد غيرطبيعي مشاهده نمود. اما در اكثر شترها با رحم غيرطبيعي باروري صورت گرفته است . شتر ماده آبستن معمولاً دو هفته بعد از عمل جفت گيري چنانچه شتر نري براي جفت گيري به آن نزديك شود دم خود را بالا مي گيرد و فرار مي كند و شترداران با مشاهده اين حالت بايد شترهاي آبستن را از گله جدا كنند تا شتر نر در فصل جفت گيري بقيه ماده ها را بارور سازدو شترهاي حامله نيز از آزار واذيت شترهاي نر در امان باشند . ( Abdel Rahlm & Nazier 1992).
Musa (1969) در گزارش ديگري اظهار مي دارد كه ميزان تخمك گذاري دوتايي 14% است ولي ميزان دوقلوهايي كه متولد مي شوند فقط 4/0 % زايش هاست. جابجايي جنين از شاخ راست به چپ مكرر اتفاق مي افتد وميزان آن 7/37% ذكر شده است. وقتي هر دو تخمدان تخمك گذاري كنند جنين ها ابتدا در هر دو شاخ گسترش مي يابد ولي جنين شاخ راست هنگامي كه به طول 3 ـ2 سانتيمتري برسد مي ميرد. در دوقلوزائي كوريون دو جنين بهم آميختگي دارند ولي احتمالاً هم دهاني رگي الانتوئيك رخ نمي دهد ( مانند آنچه كه در گاو هست) و هيچ گزارشي مبني بر شتر فري مارتين Free – martin در تعداد كم دوقلوزائي وجود ندارد.
مسأله ديگر اينست كه شكل جفت در شتر مانند ماديان و خوك بصورت منتشر و از نوع اپي تلئو كوريال است و كونيلدوني نيست.
مقدار مايع الانتوئيك به سرعت افزايش مي يابد و از حدود 5/1 ليتر در 0 ـ 10 سانتي متري طول بدن جنين به تقريباً 6 ـ 5 ليتر در 20 ـ 11 سانتيمتر طول بدن جنين مي رسد . اين حجم نسبتاً ثابت باقي مي ماند تا اينكه طول بدن جنين به 100 ـ 90 سانتي متر برسد و سرانجام وقتي طول بدن جنين به 107 ـ 101 سانتيمتر برسد، حجم مايع الانتوئيك در حدود 5/8 ليتر خواهد بود .
مايع الانتوئيك مشابه ادرار بي رنگ است و گاهي اوقات محتوي هيپومانز Hippomanes زرد مايل به قهوه اي است . حجم آمنيون از 13 ميلي ليتر در 0 ـ 10 سانتيمتر طول بدن جنين به يك ليتر ( حجم نهايي ) افزايش مي يايد. مايع آمنيوني معمولاً آبكي است ولي گاهي اوقات كدر با ذرات قهوه اي رنگ از مدفوع جنين و هيپومانز همراه است. درمرحله آبستني كه طول بدن جنين 41 سانتيمتر بود، Musa (1969) دو غشاء آمنيوني را تشخيص داد كه عبارت بودند از : يك آمنيون حقيقي كه محتوي مايع آمنيوني بود ويك غشاء داخلي ديگر كه خيلي به جنين نزديك بود ووفقط در محل منافذ طبيعي بدن جنين روي اورا نمي پوشاند واين منافذ بطور مستقيم به داخل محوطه آمنيوني حقيقي باز مي شدند. از ماه ششم آبستني به بعد، شير شتر به تدريج كم شده وعاقبت متوقف مي گردد .
تشخيص آبستني :
براي تشخيص آبستني روش هاي مختلف فراواني وجود دارد و ما در اينجا به ذكر برخي از اين روش ها، كه در شتر ماده به كار رفته است مي پردازيم. از روشهاي متداول در تشخيص آبستني شتر و شايد يكي از بهترين روش ها ، روش ملامسه از طريق ركتوم است كه اين روش در شترهاي دوكوهانه توسط Barmintsev (1976 ، 1978 ) بكار رفته است. روش ملامسه از طريق ركتوم در شتر شبيه گاو است ولي بايد اصول زير را كه ويژه شتر است هميشه به خاطر داشت :
1ـ جسم هاي زرد بزرگ فقط در طول آبستني وجود دارند.
2ـ 99% آبستني ها در شاخ چپ قرار دارد.
3ـ شاخ راست خالي به طور مادرزادي كوتاهتر از شاخ چپ است.
4ـ مقدار مايع جنيني در تمام مراحل كمتر از گاو است.
از مطالب بالا چنين بر مي آيد كه وجود جسم زرد روي يك يا دو تخمدان علامت مطمئن و دليل آشكاري بر وجود آبستني است بهر حال احتمالاً جسم زرد مي تواند بعد از يك جفت گيري كه منجر به آبستني نشود تشكيل شود و نيز انتظار مي رود در مواردي كه جنين در مراحل اوليه مي ميرد جسم زرد باقي بماند ولي در هر دو مثال بالا بعيد است كه جسم زرد دوام داشته باشد .
جهت انجام ملامسه از طريق ركتوم، ابتدا اقدام به تثبيت حيوان به وضعيت نشسته نموده و دو اندام قدامي حيوان را در منطقه كارپ محكم به هم مي بنديم و براي اطمينان طناب را پس از بستن به مفصل كارپ از روي گردن حيوان امتداد داد و در آن سو به مفصل كارپ ديگر مي بنديم . سپس از دستيار مي خواهيم كه سر حيوان را محكم گرفته و بصورت ثابت و به طرف پائين فشار دهد. و بهتر است كه آزمايش توشه ركتال را قبل از تغذيه دام انجام داد. سپس دستهارا شسته و دستكش را به دست نموده و آن را چرب مي كنيم. آنگاه دست را وارد ركتوم نموده و اقدام به تخليه مدفوع حيوان مي نمائيم و بايد فراموش نكنيم كه وضعيت آناتوميك شتر ماده اندكي با حيوانات ديگر تفاوت دارد. بدين معني كه گاهي اوقات اتفاق مي افتد كه بخشي از روده كلفت در فضاي مابين راست روده و رحم قرار مي گيرد و مانع از ملامسه رحم مي گردد. به همين جهت بهتر است به هنگام وارد كردن دست، اگر به بخشي از روده كلفت برخورد شد با احتياط اين بخش را به داخل محوطه بطني رانده و سپس به سراغ رحم و اجزاي آن برويم . در شترهاي غيرآبستن ملامسه و تشخيص محدوده استخوان لگن به راحتي امكان پذير است و در آغاز بايد كف استخوان لگن را لمس كرد تا بتوان رحم را كه در آن مكان قرار دارد تشخيص داد . البته در شترهاي ماده مسن، رحم به ميزان كمي در حفره بطني امتداد دارد و در هنگام ملامسه ممكن است كه شخص به رباط پهن رحمي چپ ياراست بر بخورد و در هنگام ملامسه رحم شاهد عكس العمل انقباضي رحم باشد. اما شاخ هاي رحم در هنگام ملامسه داراي وضعيتي الاستيكي مي باشند و معمولاً شاخ راست رحم بمقدار 4 ـ 3 سانتي متر از شاخ چپ كوتاهتر است .
در شترهاي آبستني به تدريج علايم آبستني به شكل زير ظاهر مي شود :
ماه اول : يك جسم زرد حداقل روي تخمدان است و علايم آبستني به صورت واضح مشاهده نمي شود. ولي به هرحال رحم شل بوده و درهنگام ملامسه شاخ حاوي جنين كمي پهن تر از شاخ خالي بنظر مي رسد و داراي برجستگي هاي خفيفي است و معمولاً تشخيص آبستني در شترهاي مسن قبل از گذشت 45 روز مشكل است و به هر حال بايد توجه داشت كه ملامسه خشن و غير اصولي شتر آبستن در ماه اول ممكن است كه به سقط جنين حيوان منجر شود .
ماه دوم : حجم رحم افزايش مي يابد ولي رحم هنوز داخل حفره لگني است و در اين دوره شاخ رحم آبستن متموج بوده و ضخامت آن دوبرابر شاخ رحم غير آبستن مي گردد و تخمدان در همان طرف شاخ حاوي جنين به علت رشد جسم زرد بزرگ مي شود و جسم زرد به شكل برجستگي اي با پستي بلندي هاي فراوان ظاهر شده و قابل لمس مي گردد .
ماه سوم : رحم بشكل واضحي بزرگ و نرم احساس مي شود و در ملامسه موج دار احساس مي شود شاخ رحم حاوي جنين بصورت استوانه بزرگي احساس مي شود كه تا حفره بطني ادامه يافته است در حالي كه شاخ رحم غير آبستن كوچك مانده و بصورت زائده استوانه اي شكل قابل لمس است.
ماه چهارم : شاخ رحم داراي جنين از لبه لگن به داخل حفره بطني بصورت بادكنكي گلابي شكل و به حجم سر انسان آويزان احساس مي گردد. سرويكس ضخيم شده و در لبه لگن قابل لمس است. تخمدان طرف شاخ آبستن دور از دسترس است. در هيستولوژي بافت واژن ، تنها سلول هاي اپي تليال ديده مي شود .
ماه پنجم : رحم در حفره بطني است حالت مواج رحم تاحدي قابل لمس است جنين گاهي اوقات قابل تشخيص است و بخشي از سرويكس نيز به داخل حفره بطني كشيده شده است.
ماه ششم : رحم در حفره بطني است و حدود رحم را به علت حجم بزرگ آن نمي توان تعيين كرد اگرچه سطح پشتي آن هنوز قابل لمس است . ضربان شريان رحمي نيز در اين مرحله به بعد قابل لمس و مشخص است .
ماه هفتم : رحم در حفره بطني است و به تدريج سرويكس بطور كامل به داخل حفره رحمي كشيده مي شود سر و دست هاي جنين را مي توان تشخيص داد .
ماه هشتم : سر و گردن و دست هاي جنين را مي توان لمس كرد.
ماه نهم : حركات جنين محسوس مي گردد و با دست به آرامي و به نرمي مي توان به صورت پاندولي حركاتي به رحم داد و حركت جنين را حس كرد. در اين مرحله پستان هاي حيوان كمي بزرگ مي شود .
ماه دهم : حركات جنين محسوس و و ضعيت آن را مي توان تعيين كرد پستان ها نيز بزرگتر شده است .
ماه يازدهم : پستان حيوان خوب رشد كرده اما شير ندارد.
ماه دوازدهم : تقريباً جنين كامل شده است و تغييرات تشريحي مهم پيش از زايش به تدريج ديده مي شود.
ماه سيزدهم : علايم طبيعي پيش از زايمان مانند شل شدن كامل رباط ساركوم ـ سياتيك ديده مي شود . در شتر ترشحات موكوسي ناشي از شكستن مهر سرويكس وجود ندارد.
البته همانطور كه در آغاز بحث گفته شده راه هاي تشخيص آبستني فراوان است. ولي اكثر اين روش ها داراي ارزش كاربردي در شرايط صحرائي نمي باشد و برخي از اين روش ها نيز مقرون به صرفه نيست.
تشخيص آبستني شتر تاريخچه اي ديرينه دارد. و بعاج (1990) اظهار مي دارد كه در گذشته هاي دور، در سودان روش بسيار ساده اي جهت تشخيص آبستني شتر به كار مي رفته است و آن روش ، روش چشيدن ادرار شتر ماده بوده است و در ميان قبايل بدوي افراد متخصصي بوده اند كه داراي حس چشايي بسيار قوي بوده اند و كار آنان تشخيص آبستني در شترهاي ماده بوده است و اين روش از لحاظ علمي روش منطقي بوده است زيرا همانطور كه مي دانيم ميزان هرمون هاي مترشحه در ادرار شترها در دوران بارداري افزايش مي يابد و اين افزايش هرمون مزه و طعم خاصي به ادرار مي دهد كه اين مزه براي افراد متخصص مي تواند معيار تشخيص باشد .
از جمله تغييراتي كه در دوران بارداري اتفاق مي افتد همانا تغيير وزن مخصوص و PH مخاط سرويكس است كه اين تغيير حدود 6 هفته بعد از آبستني رخ مي دهد . در مرحله رشد فوليكولي وزن مخصوص معمولاً كمتر از 009/1 و PH خنثي يا كمي اسيدي (7
هرچند باتوجه به ملاحظات دقيق فوق الذكر مي توان به تشخيص آبستني رسيد . اما به نظر مي رسد كه اين روش تحت شرايط صحرائي عملي نيست .
درجه حرارت واژني باتوجه به تغييرات طبيعي در شتر براي تشخيص آبستني مشخص كننده نيست و گسترش هاي واژني نيز نتايج مثبتي به دست نداده است .
تست كوبوني Cuboni روي يك سري از حيوانات كشتارشده انجام و داراي ارزش كمي است اما نتايج حداقل تا اواسط آبستني قابل اعتماد نيست .
برخي تست هاي استروژن ادراري مي تواند مشخص كننده باشد اما بايد طول جنين 35 سانتي متر ( تقريباً 6 ماهگي ) باشد و البته دقت زيادتر هنگاميست كه طول جنين 60 سانتي متر ( 7 ماهگي به بالا ) باشد.
روش هاي ديگر تشخيص آبستني مانند استفاده از دستگاه اولتراسونيك است كه استفاده از اين روش از نيمه آبستني به بعد از تهيگاه راست و يا از ناحيه مقعد قسمت بالاي رحم موفقيت آميز بوده است
روش ديگر تشخيص آبستني تست از خارج و در طرف راست شكم و هم چنين مايه كردن پستان هاي دام است كه اين روش فقط در ماههاي آخر آبستني جواب مي دهد و در شترهائي كه براي اول بار آبستن مي شوند بزرگ شدن شكم ممكن است بعنوان نشانه اي براي تشخيص آبستني بكار رود ولي اين روش هم از آنجائي كه بزرگي شكم ممكن است به دلائل ديگري نيز اتفاق افتد چندان قابل اعتماد نمي باشد .
همانطور كه در بالا گفته شد استفاده از روش اولتراسونيك روش جديدي در اين زمينه است و در سال هاي اخير ( 1978 ) Schels & Mostafawi گزارش نموده اند كه از كاربرد روش اولتراسونيك روي 15 نفر شتر در ايران نتايج خوبي بدست آورده اند و از تعداد 15 نفر شتر آزمايش شده آبستن تعداد دوازده نفر آنها بطور مثبت تشخيص داده شده است .
EL-CHANNAM و همكارانش (1974) در مصر اقدام به بررسي تشخيص آبستني با تست كوبوني در ميان شتران ماده آبستن نمودند .
يكي ديگر از راههاي تشخيص آبستني آزمايش بيولوژيكي توسط بچه موش ها مي باشد. AZAB & MUSA ( 1976) در سودان اقدام به گرفتن 5/0 مل سرم از 40 نفر شتر حامله و 10 نفر شتر غير حامله نموده و اين سرم ها از طريق زير جلدي به بچه موش هاي مؤنث تزريق نمودند و 48 ساعت پس از تزريق ، بچه موش را كشته و رحم و بلوغ فوليكول ها را مورد مطالعه قرار دارند و مشاهده كردندكه سرم حيوانات غيرحامله، هيچگونه تغييري درارگان هاي تناسلي موش ها ايجاد ننمود در حاليكه سرم حيوانات حامله باعث ايجاد تورم آشكاري در رحم بچه موش ها گرديد.
EL-GHANNAM و همكارانش (1974) اظهار مي دارند كه در تست كوبوني بر روي نمونه هاي ادرار 43 نفر شتر در كشتارگاه قاهره صورت گرفت و واكنش مشكوك در نمونه هائي مشاهده شد كه طول جنين آنها 26 سانتي متر بود ونتايج مثبت، سبز درخشان فلورسن در نمونه هائي مشاهده شد كه طول جنين 26 ـ 55 سانتي متر بود و واكنش كاملاً مثبت درنمونه هائي مشاهده شد كه طول جنين 60 ـ 120 سانتي متر بود.
BHARGAVA و همكارانش (9164) در هند اظهار مي دارند كه حاملگي باعث هيچگونه تغييراتي در نسبت پروتئين سرم نمي گردد . اما بعلت وجود جسم زرد در مواقع آبستني اندازه گيري پروژسترون خون يا شير نيز مؤثراست كه البته بايد تحقيقاتي بيشتري در اين زمينه صورت گيرد.
برخي از محققين اظهار كرده اند كه مي توان شتر آبستن 20 ـ 15 روزه را تشخيص داد و آنها معتقدند كه شتر آبستن اغلب دمش را بالا نگه مي دارد و شايد دمش را بطرف راست بچرخاند. بخصوص وقتي توسط شخصي ناحيه گردن حيوان گرفته شود، يا وقتي شتر نري به او نزديك شود اما در حقيقت بايد گفت كه تمامي اين مطالب پايه علمي نداشته و Musa & Abusineina (1978) اعلام كرده اند كه دم بالا گرفتن در شترهاي غير آبستن نيز ديده مي شود.
برخي از محققين معتقدند قابل اعتماد ترين روش راديو ايمونو (Radio – immuno) مي باشد.
نگهداي شترهاي آبستن :
شترهاي ماده در دوران بارداري بايد تحت مراقبت ويژه قرار گيرند در آغاز بايد اين شترها را از شترهاي نر دور ساخت و در صورت امكان در جائي جداگانه نگهداري كرد و نبايد شترهاي آبستن را به انجام كارهاي سنگين واداشت. بالاخص در مراحل اخير بارداري بايد به اين مسأله عنايت كافي داشت و هرچند كه شترهاي آبستن از لحاظ شيردهي خشك مي گردند ولي چنانچه خشك نگرديدند بايد چندماه قبل از زايمان آنان را خشك كرد. تهيه غذاي مناسب و كافي كه منجر به نفخ و يا پرخوري نشود از مسائل مهم نگهداري شترهاي آبستن است كه بالاخص در قبل از زايمان حائز اهميت است و همچنين در دوره آبستني بايد از دادن داروهاي خطرناكي كه موجب سقط جنين مي شوند مانند كورتيكوستروئيدها، استروژن و غيره خودداري كرد. از جمله اينكه داروهاي مسهل شديد نيز مي توانند خطرناك باشند و همچنين بايد شترهاي ماده را از دشت هاي داراي پستي و بلندي و يا گودال هاي عميق دور نگهداشت زيرا كه سقوط شترهاي حامله در اين گودال ها مي تواند باعث سقط جنين و يا عوارض ناخوشايند ديگري گردد .
زايمان :
پانزده روز قبل از زايمان پستان شتر پر از شير مي شود، قريب الوقوع بودن زايمان در شتر با شل شدن ليگمان ها و عضلات اعضاي تناسلي آغاز مي شوند كه در نتيجه آن دو فرو رفتگي در دوطرف دم حيوان ظاهر مي گردد و تورم فرج مي توان نشانه خوبي براي نزديك بودن زايمان باشد. دام حالت خستگي پيدا نموده و اطراف واژن خون جمع شده و متورم مي شود. بنظر مي رسد دردهاي زايمان در حيوان شدت زيادي ندارد ولي بين سه الي پنج ساعت قبل از زايمان حيوان دچار بي تابي شده و مرتباً روي زمين مي خوابد وبرمي خيزد و بطور كامل تغذيه نمي نمايد .
زايمان شتر را مي توان به سه مرحله دردهاي زايمان، زايمان و مرحله خروج جفت تقسيم بندي كرد. اولين مرحله كه مرحله دردهاي زايمان است 48 ـ 24 ساعت طول مي كشد و با بيقراري متناوب مشخص مي شود مرحله دوم كه مرحله خروج جنين است در شتر يك كوهانه حدود 30 ـ 25 دقيقه و در شتر دوكوهانه حدود 4 دقيقه بطول مي انجامد. دليل اين اختلاف ممكن است بزرگتر بودن بچه شتر دو كوهانه باشد. زايمان شتر در حالت نشسته و گاهي اوقات نيز در حالت ايستاده مي باشد. ميزان مايعات رحمي در موقع زايمان حدود نه ليتر مي باشد و تقريباً 100% وضعيت جنين بصورت قدامي و طبيعي است. زور زدن هايي به فاصله 1 ـ 5 دقيقه وجود دارد و كيسه الانتوركوريون قبل از اينكه به فرج برسد پاره مي شود.
با زور زدن هاي بعدي يك دست و سپس دست ديگر همراه با سر ظاهر مي شود و زورزدن هاي بعدي منجر به خروج كامل سر و تقريباً همزمان با آن بقيه بدن خارج مي شود و بنظر مي رسد كه زايمان در شتر راحت تر از گاو و ماديان انجام مي شود. چرا كه بدن جنين بخوبي لغزنده است و بطور طبيعي تري خارج مي شود و مادر لازم نيست زور اضافي بزند. هنگامي كه جنين از مادر فاصله مي گيرد يا زماني كه مادر خيلي زود بعد از زايمان بلند مي شود بند ناف پاره مي شود. شتر مادر بچه خود را بو مي كند و با آن به نرمي وملاطفت رفتار مي كند ولي مانند ساير نشخواركنندگان آن را نمي ليسد وبدين جهت بايد بچه شتر را خشكانيده و تا چند روز رويش را پوشانيده و او را به پستان هاي مادرش راهنمائي نمود ( Singh 1969 ) .
پس از زايمان جفت ممكن است كه همراه با نوزاد ويا نيم تا يكساعت بعد از آن دفع شود و در طي آن مادر بيقراري متناوب نشان مي دهد و ممكن است چندين بار بلند شود و بنشيند. جفت اندك اندك خارج مي شود گاهي اوقات غشاهاي جنيني ممكن است به طور كامل خيلي زود بعد از جنين خارج شود . آنها به وسيله مادر خورده نمي شوند . نوزاد نيزپس از تلاش هاي ناموفق بسيار بعد از نيم ساعت مي تواند روي پاي خود بايستد.
از آنجاكه ممكن است شتر ماده بهنگام زايمان از ترس و ناراحتي به اطراف بدود و صدمات جبران ناپذيري به جنين و يا بچه در حين تولد وارد آورد بدينجهت توصيه مي گردد كه او را بجائي محكم ببندند. شترها همانطور كه گفته شد در حالت نشسته نوزاد خود را بدنيا مي آورد ( Singh 1969 ) و بندرت به كمك انسان احتياج دارند چون نوزاد اكثراً طبيعي ( با وضعيت سر بين دودست) بدنيا مي آيد. وزن نوزادان بين 25 تا 52 كيلوگرمبوده وميانگين وزن آن ها 38 كيلوگرم مي باشد.
شترهاي تازه به دنيا آمده در سن دو يا سه ماهگي به سرعت اضافه وزن پيدا مي كنند، اين افزايش وزن بطور متوسط 25 ـ 20 كيلوگرم در ماه بوده و تا سن يك سالگي ميزان اضافه وزن به 10 ـ 8 كيلوگرم در ماه مي رسد. كاهش ميزان افزايش وزن در سال هاي بعد نيز ادامه مي يابد و در سن هشت سالگي شترها بوزن تقريباً ثابتي مي رسند.
دركشور ليبي پس از 12 هفته وزن بچه شترهاي نر به 156 كيلوگرم و ماده ها به 112 كيلوگرم بطور متوسط مي رسد، شترهاي ماده در سال اول، دوم، سوم به ترتيب 310، 450، 530 كيلوگرم افزايش وزن پيدا مي كنند وزن متوسط شترهاي ماده بالغ 687 كيلوگرم مي باشد، كه از 916 ـ 560 كيلوگرم متغير است. وزن متوسط شترهاي نر بالغ 830 كيلوگرم مي باشد.
وزن متوسط بچه شتر سه ماهه در روسيه، در شتر يك كوهانه 6/79 كيلوگرم ( در آغاز تولد 40 ـ 35 كيلوگرم ) شتر دو كوهانه 6/87 كيلوگرم و براي دورگه ها 104 كيلوگرم است. درسن 15 ماهگي شترهاي يك كوهانه 310 كيلوگرم، دوكوهانه 390 كيلوگرم و دورگه ها 410 كيلوگرم وزن دارند. در سال دوم تقريباً حدود 170 كيلوگرم بوزن آنها افزوده مي گردد. در 5/2 سالگي بطور متوسط وزن شتر به 2/477 كيلوگرم مي رسد. افزايش وزن از اين زمان به بعد تا سن 5/6 سالگي قابل ذكر نمي باشد ( Balagovescenskii 1964 ).
تغذيه و نگهداري بچه شتر :
فاصله زماني بين تولد تا سه هفتگي سخت ترين زمان دوره نگاهداري بچه شتر محسوب مي شود. آنها در اين فاصله زماني حساس بوده و بيشترين تلفات بچه شترها در اين دوره است. بچه شترها در سن يك هفتگي تا حدودي قويتر شده و مي توانند مادر خود را در مراتع دنبال كنند. طبق نظر Williamson و همكارانش (1959) علت ضعف بچه شتر در دوره فوق الذكر ممكن است بعلت مقدار شير ناچيزي است كه مي خورد .
خوردن بيش از حد شير باعث بهم خوردگي تعادل دستگاه گوارشي و اسهال و گاهي نيز مرگ آنها مي گردد. بدين جهت اجباراً پستانك ها را با كيسه يا تور سيمي سبدي شكل مي بندند تا بچه شتر نتواند هر زمان به پستانك دسترسي داشته باشد . معمولاً اول يك پستانك سپس دو پستانك و به مرور بقيه پستانك ها را در اختيار بچه شتر مي گذارند به طوري كه در نهايت بچه شتر در سن 8 تا 9 ماهگي تمامي پستانك ها را براي شير خوردن در اختيار مي گيرد.
در قزاقستان بچه شتر روزي سه بار و هر بار فقط از 2 پستانك مي تواند شير بخورد ( Heraskov 1966).
بچه شتر در سن 4 تا 5 هفتگي شروع به خوردن علف مي نمايد. براي از شير گرفتن بچه شترها بايد ميزان شير مصرفي روزانه آن ها را كم كرد . در مواقعي كه وضع تغذيه رضايت بخش است بچه شترها را بعد از سن 9 ماهگي از شير مي گيرند. ولي زماني كه وضع علوفه چندان ايده ال نباشد بچه شترها تا سن 15 ماهگي از شير مادر استفاده مي كنند.
منابع مورد استفاده :
1ـ خاتمي ، كاظم ( 1362 ) : شتر، از انتشارات سازمان تحقيقات دامپروري كشور . چاپ اول، تهران.
2ـ هورشتي، پرويز و بلورچي، محمود ( 1373 ) : باروري و مامايي در گاو تأليف دي نواكس ترجمه هورشتي و بلورچي، جهاد دانشگاهي.
3ـ كامبيز ناظر عدل ( 1365 ) : پرورش شتر از انتشارات جهاد دانشگاهي دانشگاه تبريز.
4ـ رشاد بعاج ( 1992 ) : امراض الجمال، مشروح تخرج في لطلب البيطري، جامعه البعث كليه الطلب البيطري حماه سوريا.
5ـ شريعه و بالحاج ( 1989 ) : دراسات اوليه علي تأثير استخدام پروستا گلاندين PGF2d في البل الليبيه ـ نتائج البحوث و الدراسات في محطه الابحاث العسه، مركز بحوث و دراسات الابل ليبيا.
6- ABDEL – RAHIM & NAZIER (1992) : 1 st international camel conference 115 – 118
7- ABDUNAZAROO (1971) : Biological characteristics of reproduction in the one humped camel. In : ABA 39/5155
8- AZAB & MUSA (1976) : Early detection of pregnancy in the camel by using biological methods (brief communication) Zuchthygiene , 11 (4) 166-168
9- BALAGOVESCENSKii (1964) : Reserve in the production of milk and meat – in : ABA 39/1436
10- BARMINJSEV (1951) : Konevodstvo (1) 138.
11- BHARGAVA. Et. al (1964) : Biochemical studies on Indian camel V- serum proteins and their variation with age. Sex, pregnancy, rut and infection – indian journal. Exp. Biol. 2,52-54.
12- EL- CHANNAM. Et.al (1974) : preliminary study on the application of cuboni test for pregnancy diagnosis in the camel- Zuchthygiene, 9 (1) , 46.
13- GARDENER (1971) : camel – the UFAW hand book on the care and mangement of farm Animal – welfare Livingstone London.
14- HERASKOV (1966) : camel milk a valuable food product , in : ABA , 34/656.
15- LEUPOLD (1967) : Das kamel – ein wichtiges Haustier det subtropen – Die Balauen Hefte fur den Tierazt 33 .
16- MATHARU (1967) : camel care. In : ABA 35/1878.
17- MUSA (1969) : M.V.Sc. Thesis, university of khartoum (cited by Higgins).
18- MUSA & ABUSINEINA (1976) : Acta veterinaria , Beograd (26) 107.
19- MUSA & ABUSINEINA (1978) : veterinary Record (102) 7 .
20- NANDA (1956) : camels and their Management – indian council of agricu;tral research, New Dehli india.
21- SCHELS & Mostafawi (1978): ultrasonic pregnancy diagnosis in the camel – Animal Reproduction Science, 1 , 1 , 19 – 23 .
22- SHALASH (1965) : some reproductive aspects in the female (1) 103 – 107.
23- SINGH (1969) : camel – in : Domestin Animals Verry / Mystic conn.
24- SINGH & PRAKASH ( 1964) : Mating Behavioror in camel – the indian . vet. J . 941) 475 – 478.
25- TERENTJEV (1963) : camel breading in astrakhan provine – in : ABA 31/2415 .
26- WILLIAMSON & PAYNE (1959) An in torudcdction to animal husbandry in the tropice. London.
www.ake.blogfa.com www.ake.blogfa.com